Klimat Pojezierza Mazurskiego pozostaje w ścisłym związku z położeniem geograficznym tego regionu. Wynika on ze ścierania się wpływów klimatu morskiego i kontynentalnego. Jego zmienność spowodowana jest różnymi czynnikami meteorologicznymi. Ze względu na stosunki termiczne, Pojezierze Mazurskie należy zaliczyć do najzimniejszego obszaru nizinnego naszego kraju. Szczególnie zimne są północno–wschodnie obszary Pojezierza. W okolicy Olecka i Gołdapi średnia temperatura roczna wynosi poniżej +6°. W powiatach elbląskim i malborskim średnie temperatury roczne są wyższe, co spowodowane jest łagodzącym wpływem morza. Badaniami termiki Pojezierza Mazurskiego zajmowała się między innymi Kaczorowska 1950, uwzględniając okres od 1881 do 1930 r. Na podstawie jej badań można podać kilka charakterystycznych danych. W styczniu, będącym najzimniejszym okresem w roku, średnie temperatury miesiąca kształtują się od -2,5° w Malborku do -4,8° w Olecku, a w lipcu, miesiącu najcieplejszym, dla Malborka +17,6°, zaś dla Olecka + 17,8°. Amplitudy roczne wahają się od 20,1° dla Malborka do 21,8° dla Olecka. Wynika z tego, że przy posuwaniu się ku wschodowi daje się zauważyć wyraźny wzrost wpływów kontynentalnych. Średnie dzienne maksima temperatury na Pojezierzu Mazurskim wahają się od 10,1° do 11,6°, a średnie dzienne minima od 1,8° do 3,3°. Najwyższe absolutne maksima temperatury zanotowane na tym obszarze wynoszą +34° – +37°, zaś najniższe absolutne minima spadają do-33,5°, a nawet-36,4°. Z badań cytowanej autorki wynika także, że okres zimy wykazuje dużą rozpiętość: dla Olecka wynosi on 115 dni, dla Lidzbarka 98, dla Ostródy 94 i dla Malborka 84 dni. Początek wiosny na Pojezierzu Mazurskim przypada między 6 kwietnia Malbork a 14 kwietnia Olecko, a koniec jesieni właściwej między 22 października Olecko a 2 listopada Malbork. Z zestawień wykonanych przez Gorczyńskiego 1952 wynika, że maksymalne nasłonecznienie przypada na czerwiec i lipiec. Średnio na dobę czas nasłonecznienia wynosi dla Olecka 4,7 godziny, zaś dla Ostródy 4,3 godziny. Rozpatrując rozkład dni pogodnych w poszczególnych miesiącach należy stwierdzić, że największa ich liczba przypada na maj 4 w Olecku, 6 w Malborku i wrzesień 3-4. Najmniej dni pogodnych obserwowano w grudniu i listopadzie. Średnie roczne zachmurzenie dla Pojezierza Mazurskiego wynosi 6,7 skala 0-10. Liczba dni pochmurnych waha się od 140 do 160, zaś dni o całkowitym zachmurzeniu jest około 100 dla Olecka 103. Z uwagi na dużą liczbę jezior wilgotność powietrza jest tu wysoka. Średnia roczna wilgotność wynosi 81-82%, przy czym w grudniu dochodzi ona do 90% natomiast w maju obniża się do 70%. Roczne opady atmosferyczne na Pojezierzu Mazurskim wynoszą na obszarach wzniesień i jezior 550-600 mm, na terenach między Kętrzynem a jeziorem Śniardwy 550-500 mm, natomiast w okolicy Lelkowa i Gołdapi przekraczają nawet 700 mm. Szybkość wiatrów ma wyraźny wpływ na przebieg parowania. Na Pojezierzu Mazurskim jest ona duża. Częstotliwość występowania w ciągu roku wiatrów o różnych prędkościach przedstawia się w sposób następujący.Ogólnie więc można powiedzieć, że klimat Pojezierza Mazurskiego jest stosunkowo surowy. Zimy są ostre, średnia temperatura stycznia wynosi -3° do -5°, na wschodzie jeszcze mniej. Lata są chłodne, średnia temperatura lipca waha się od +16° do +18°. Im dalej na wschód, tym bardziej zaznaczają się cechy klimatu kontynentalnego. Średnia opadów wynosi 600 mm. Najwięcej opadów przypada na czerwiec, lipiec i sierpień, co wpływa dodatnio na wegetację. Jednak wpływy klimatu kontynentalnego, a więc wahania temperatury, przymrozki późną wiosną i wczesną jesienią skracają okres wegetacyjny, nie tylko buków i dębów, lecz także młodych świerków zasięgu borealnego, sosen i brzóz. Rośliny gatunków atlantyckich i zachodnich, rosnące na tutejszych terenach, przystosowały się do .wpływów klimatu kontynentalnego, wykazując długowieczność oraz dodatnie cechy rozwojowe, zaś gatunki drzew występujące w drzewostanach leśnych, jak: cis, buk, jawor i dąb bezszypułkowy osiągają tu długowieczność oraz odznaczają się dużym przyrostem masy drzewnej. Należy to również przypisać obfitym opadom letnim, dużej wilgotności powietrza oraz glebie. Do ujemnych czynników klimatycznych wpływających na wegetację, szczególnie drzew, należą tutejsze wiatry. Ich działanie mechaniczne powoduje łamanie gałęzi i wywracanie drzew, a fizjologiczne daje się szczególnie we znaki w czasie wiosennych przymrozków i posuch, gdy rośliny budzą się ze snu zimowego, a więc dla ukształtowania się zbiorowisk leśnych, klimat posiada decydujące znaczenie.
Archive for Czerwiec, 2017
Co i gdzie zwiedzać?
Liczne jeziora, tworzące w połączeniu z rzeźbą terenu i szatą roślinną malownicze krajobrazy, są główną atrakcją Pojezierza Między chodzko-Sierakowskiego. Szczególnie ciekawe okolice znajdują się koło Chrzypska Wielkiego, Ławicy, Dormowa, Kamionnej i Pszczewa. Wiele uroków mają wydmy piaszczyste Puszczy Noteckiej, szczególnie tzw. Francuskie Góry. Punktami widokowymi o rozległej panoramie są: Królewska Góra k. Dormowa, Wysoka Góra k. Pszczewa, jar k. Kamionnej, wzgórze 106 m n.p.m. k. Kwilcza, krawędź rynny Jez. Lutomskiego k. Lutomka, wzniesienie przy drodze koło Łężeczek nad Jez. Chrzypskim i wiele innych. O osobliwościach przyrody tych okolic napisano w rozdziale jej poświęconym. Tu należy wspomnieć, że winny one stanowić nieodzowny punkt programu zwiedzania Pojezierza. Godnymi zwiedzania są także grodziska, szczególnie Kolno, Muchocin i Pszczew.
Zabytków architektury nie zachowało się tutaj wiele, lecz z istniejących kilka przedstawia dużą wartość. Romanizm nie pozostawił po sobie żadnych śladów. Gotyk reprezentują kościoły w Kamionnej i Chrzypsku Wielkim. Renesansowymi budowlami są kościoły w Goraju, Sierakowie i częściowo w Międzychodzie. W baroku zbudowano kościół w Rokitnie i pałac w Pniewach, a klasycystyczne formy posiada kościół w Kwilczu i pałac w Gorzyniu. W wielu miejscowościach zachowały się budynki z końca XVIII i początku XIX w., często bez wyraźnych cech stylowych. Są to w przewadze domy mieszkalne zbudowane z tzw. muru pruskiego, czyli o konstrukcji szachulcowej. Międzychód szczyci się doskonale zachowanym zespołem staromiejskim z przełomu XVIII i XIX w. Okazałe formy eklektyczne mają pałace z XIX w. w Sródce i Rozbitku. Architekturę drewnianą reprezentuje obok stodół tylko wiatrak w Łowyniu. Łącznie na opisywanym terenie znajduje się ok. 120 zabytków. Ciekawsze dzieła malarstwa można obejrzeć w Sierakowie warsztat Rubensa, malarstwo cechowe, Goraju i Pszczewie malarstwo cechowe oraz Kamionnej i Chrzypsku Wielkim. Starą polichromię posiada jedynie kościół w Rokitnie XVIII w.. Możliwymi do zwiedzania po uprzednim zgłoszeniu ciekawymi zakładami produkcyjnymi są: Huta Szkła w Sierakowie oraz Zakłady Przemysłu Owocowo-Warzywnego w Międzychodzie. Będąc w Sierakowie warto zwiedzić Państwowe Stado Ogierów. W okresie letnim na hipodromie Stada organizowane są zawody konne.
SZLAKI PIESZE. Na terenie Pojezierza znajduje się gęsta sieć znakowanych szlaków turystycznych. Ich przebieg zaznaczony został na mapce schematycznej na . Po części są to dłuższe szlaki łączące Pojezierze z sąsiednimi regionami, po części są to krótkie szlaki o charakterze lokalnym.
Szlaki wyznakowane zostały w początku lat sześćdziesiątych przez Oddział Międzyuczelniany PTTK w Poznaniu, według nomenklatury obowiązującej na terenie całego kraju. W ostatnich latach wprowadzono parę nowych szlaków i niestety nie zawsze trafnie zmieniono przebieg już istniejących. W 1982 r. stan oznakowania dużej części szlaków był zły. Znak szlaku, to kolorowy pasek między dwoma białymi. Początek szlaku oznaczono kolorowym kółkiem na białym tle, zakręty natomiast znakiem w kształcie litery ,,L” lub strzałką. Szlaki te, liczące w sumie ok. 270 km, podzielono na odcinki wycieczek jednodniowych i opisano przy miejscowościach początkowych.
Niżej podano wszystkie uwzględnione w przewodniku l szlaki znakowane i nie znakowane. Poza opisem szlaków w tym rozdziale przy hasłach Międzychód Ustronie i Sieraków podano opisy szlaków o charakterze spacerowym, okrężnych, opracowanych przede wszystkim dla osób przebywających na wczasach w tamtejszych ośrodkach. Długość wszystkich opisanych szlaków wynosi ok. 550 km. Szczególnie ciekawe szlaki oznaczono gwiazdkami. W części III przewodnika przy końcu opisu miejscowości podano informacje o szlakach przez nią przebiegających, opisanych w tym rozdziale, jak i propozycje innych, krótszych tras.SZLAKI KOLARSKIE. Podane tu szlaki kolarskie są tylko kilkoma przykładami bogatych możliwości uprawiania turystyki kolarskiej na Pojezierzu. Obok dość gęstej siatki dróg wiele z nich posiada nadające się do jazdy rowerem tzw. przydróżki, ścieżki „wyjechane” przez rowerzystów. Nawet przy wielu piaszczystych drogach Puszczy Noteckiej można spotkać takie udogodnienia. Obok podanych niżej godnymi polecenia dla kolarzy są szlaki piesze. Przy każdym szlaku pieszym podano ocenę jego przydatności dla kolarzy według trzech stopni: łatwy do ok. 10% szlaku wymagającego prowadzenia roweru, nieco trudny ok. 10-20%, trudny ponad 20%.TURYSTYKA WODNA. Mimo dużej ilości jezior Pojezierze nie jest dobrym terenem do uprawiania turystyki wodnej. Jeziora połączone są z sobą i Wartą tylko małymi strumieniami, niemożliwymi do przepłynięcia, np. kajakiem. Z Warty można jedynie dość swobodnie wpłynąć na Jez. Lutomskie Warta – jako wodny szlak turystyczny – została opisana w przewodniku W. Owsianowskiego, Szlaki wodne Wielkopolski. Poznań 1972. Dla bardziej wprawnych wodniaków przy wysokich stanach wody na spływ nadaje się rzeczka Oszczynica, łącząca jeziora Chrzypskie i Białeckie z Lutomką i dalej przez Jez. Lutomskie z Wartą. Szlak Oszczynicy od Chrzypska Małego do Sierakowa ma 25 km długości i nadaje się na spływ dwudniowy. Dobre warunki do uprawiania żeglarstwa mają jeziora Chrzypskie, Lubikowskie i Szarcz.
TURYSTYKA NARCIARSKA. Urozmaicony, pagórkowaty teren zimą zachęca do wędrówek narciarskich. Większe, niezalesione pagórki nadające się przy obfit-szych opadach śniegu do zjazdów, znajdują się w okolicach Łężeczek, Kwilcza, Kamionnej, Gorzycka, Goraja i Swiechocina. Do wycieczek narciarskich godne polecenia są szlaki piesze.CHOJNO-Duża wieś nad Wartą, w woj. pilskim, na skraju lasów Puszczy Noteckiej. Szosa lokalna Wronki-Chojno-Sieraków.
Wieś wzmiankowana w 1284 r. W XVIII w. właściciel dóbr wieleńskich, do których należało Chojno, książę Sapieha, osadził nowych mieszkańców nazywających się Czaplami. Ta specyficzna grupa etniczna, mieszkająca głównie we wsiach nadnoteckich, otrzymała nazwę Mazurów Wieleńskich. Z dawnych obyczajów i oryginalnych form budownictwa zachowały się już tylko nieliczne szczątki. W kościele z 1919 r. tablica upamiętniająca 50 ofiar I wojny światowej. Przy leśniczówce dąb i 3 lipy pomnikowe. W lasach Puszczy na zach. od wsi znajdują się dwa duże jeziora.
Jez. Radziszewskie – położone 1,5 km na zach. od Chojna pow. 46 ha, otoczone lasami, posiada dobre warunki do kąpieli. Przy pd. brzegu kilka zakładowych ośrodków wczasowych, kąpielisko strzeżone, pole namiotowe i pawilon gastronomiczno-handlowy.
Jez. Chojno – leży 3,5 km na zach. od Chojna, 2 km za Jez. Radziszewskim. Pow. 50 ha. Długie, rynnowe, w całości otoczone jest lasami Puszczy. Nie posiada dobrych miejsc nadających się do kąpieli. Często „kwitnie”. Jest jeziorem hodowlanym. Przy pd. brzegu położone jest Leśnictwo Pustelnia. 600 m na pn. wsch. od pn. krańca jeziora znajduje się wysoka wydma – Księża Góra 88 m n.p.m.. Ze stojącej na niej wieży rozciąga się wspaniała panorama lasów Puszczy Noteckiej.
Fauna na ziemi Sądeckiej
Zupełnym przeciwieństwem zbiorowiska wrzosu i bliźniczki psiej trawki jest wilgotna łąka ostrożeniowa, rzucająca się w oczy w okresie kwitnienia ostrożnia łąkowego, który niekiedy osiąga 1,5 m wysokości. Prócz niego rośnie tam wiele okazałych i pięknie kwitnących roślin. Niekiedy całe dywany tworzą kwitnące storczyki, a głównie pospolity storczyk szerokolistny. Koło Łososiny Dolnej na łąkach ostrożeniowych masowo występuje bobrek trójlistkowy i dość rzadka w Polsce bagnica torfowa. Tereny otwarte Ziemi Sądeckiej zamieszkuje fauna mniej bogata w gatunki w porównaniu z lasami, są to jednakże przeważnie zwierzęta nie spotykane w lasach, dzięki czemu świat zwierzęcy tego regionu jest niezwykle urozmaicony. Wśród ssaków przeważają drobne owadożerne i gryzonie, znacznie rzadziej napotkać możemy przedstawicieli rzędu drapieżnych. Najczęściej bytuje tu wszędobylska ryjówka aksamitna, której na górskich łąkach i halach towarzyszy znacznie rzadsza ryjówka malutka. Ryjówki chętnie osiedlają się na łąkach i na pastwiskach, unikają jednak pól uprawnych, prawdopodobnie ze względu na większą intensyfikację zabiegów agrotechnicznych. Obok ryjówek najbardziej charakterystycznym gatunkiem łąk, pastwisk i polan górskich jest kret, który rozprzestrzenił się tak dalece, że spotkać go można nawet na polanach szczytowych w najwyższych partiach Beskidu Sądeckiego. Wśród gryzoni we wszystkich środowiskach liczebnością wyróżnia się polnik zwyczajny. Mniej pospolicie i nie wszędzie występują polnik bury, mysz polna i darniówka zwyczajna. Uprawy rolne położone w pobliżu domostw i zabudowań gospodarczych penetruje chętnie mysz domowa, podmokłe zaś łąki opanowuje najczęściej mysz polna i nornica ruda. Tereny otwarte zasiedla również karczownik, będący na Ziemi Sądeckiej najgroźniejszym obok zająca szkodnikiem sadów. Ssaki drapieżne reprezentuje łasica i kuna domowa. Na polach i łąkach znacznie rzadziej spotkać możemy tchórza, który chętniej zamieszkuje tereny zabudowane. W poszukiwaniu zdobyczy obszary łąk i pól chętnie penetrują lis i borsuk. Awifauna omawianych środowisk składa się z niezbyt dużej liczby gatunków, które jednak doskonale przystosowały się do bytowania w tych biocenozach. Spotykamy tu kilka ptaków łownych, wśród których najliczniej reprezentowana jest kuropatwa. Liczebność tego gatunku szacuje się na ok. 1000 osobników. Należy jednak podkreślić, iż wahania ilościowe pod wpływem warunków atmosferycznych są znaczne i liczebność populacji z roku na rok może ulegać zmniejszeniu o połowę. Innym gatunkiem łownym, sztucznie utrzymywanym przez stałe zasilanie pogłowia wyhodowanymi w niewoli osobnikami, jest bażant. Szacuje się, iż jego sądecka populacja osiąga ok. 500 osobników. Wśród ptaków zamieszkujących łąki, pastwiska i zarośnięte sady wyróżnia się charakterystycznym głosem derkacz. Osobliwością tego gatunku jest jego niezwykła czujność i niechęć do latania. Wzbija się w powietrze zmuszony ostatecznością i nawet niewielu wytrawnych ornitologów widziało go w naturze, choć należy przecież do pospolitych u nas gatunków. Łąki i pastwiska, zwłaszcza porośnięte kępami krzewów, stały się ulubionym środowiskiem wielu gatunków drobnych ptaków śpiewających. Do najpospolitszych mieszkańców tych siedlisk na Ziemi Sądeckiej zaliczyć możemy gąsiorka, pokrzewkę cierniówkę, świergotka łąkowego i pokląskwę. Herpetofauna łąk i pastwisk odznacza się dość znacznym bogactwem gatunków. Ulubionym siedliskiem padalca są podgórskie łąki, nasłonecznione zaś murawy kserotermiczne chętnie zamieszkują inne jaszczurki – zwinka i żyworódka. W tym samym siedlisku najczęściej zobaczyć możemy także gniewosza. Górskie hale i pastwiska zasiedla żmija oraz coraz liczniejsza w miarę wzrostu wysokości nad poziom morza – jaszczurka żyworódka. Płazy we wszystkich wymienionych siedliskach reprezentuje ropucha. Łąki i pola zamieszkują też chętnie dwa krajowe gatunki żab „brunatnych”: moczarowa i trawna. Zbiorowiska nieleśne zajmuje różnorodny świat bezkręgowców. Szczególnie korzystnie wyróżniają się pod tym względem murawy kserotermiczne, które są siedliskiem większości południowych, ciepłolubnych gatunków owadów, stwierdzonych na Ziemi Sądeckiej. Murawy takie, na ogół intensywnie wypasane, porastają najczęściej strome, nachylone ku południowi skłony wzgórz. Zobaczyć je możemy w odlesionej dolinie Popradu, w okolicach Muszyny i Rytra, a także w okolicach Tylicza. Miejsca te stanowią swego rodzaju wyspy wśród innych typów siedlisk i dla ciepłolubnych gatunków drobnych zwierząt stanowią punkty tranzytowe w ich dalszym rozprzestrzenianiu się na północ, ku przedpolu naszych Karpat, gdzie w wielu regionach zachowały się siedliska kserotermiczne z bogatą roślinnością o charakterze stepowym. Murawy kserotermiczne urzekają obserwatora bogactwem i różnobarwnością flory i fauny. Wśród wielobarwnych kobierców kwiatów fruwają nie mniej barwne motyle. Na Ziemi Sądeckiej w takich środowiskach zobaczyć możemy niepylaka mnemozynę, pazie -żeglarza i królowej, wiele kolorowych rusałek, a także mnóstwo drobnych gatunków motyli. Wśród kwiatów uwijają się pracowicie rozmaite gatunki błonkówek z rodziny pszczołowatych i muchówek z rodziny bzygowatych, większość bowiem gatunków roślin w zbiorowiskach kserotermicznych należy do roślin owadopylnych. Typowym przedstawicielem fauny chrząszczy jest tu metalicznie zielony, nie latający ryjkowiec Eusomus ovulum. Gatunek ten jest ewenementem wśród owadów, w jego bowiem populacjach nie spotykamy samców. Samice rozmnażają się partenogenetycznie, tzn. złożone przez nie jaja rozwijają się bez zapłodnienia.
Wycieczki podmiejskie
Na Karczówkę. Do Karczówki dochodzimy przez park miejski, a następnie ul. Karczówkowską. Odległość od śródmieścia wynosi 2,5 km. Góra Karczówka jest uważana za perłę krajobrazu okolic Kielc.
Wzniesiona do 3I9mnpm. jest jednym z najlepszych punktów widokowych w okolicy. Najrozleglejszą perspektywę mamy od wsch., gdzie wzrok gubi się w omglonych ciemnych grzbietach Łysogór. Od pd. i wsch. leży dolina rz. Silnicy, a za nią Góry Dymińsko-Posłowickie ze zniszczonym lasem na Telegrafie i skocznią narciarską na Biesaku.
U stóp Karczówki rozłożyło się osiedle Czarnów, dalej zaś ku pn. widać Niewachlów, Kostomłoty i Miedzianą Górę. Na horyzoncie — ciemny płat lasów samsonowskich i tumlińskich oraz masyw Wzgórz Oblę-gorskich.
Znaczną część góry Karczówki okrywa przerzedzony już mocno las sosnowy oraz liściaste młodniki. Jest on rezerwatem.
Szczyt wzniesienia zajmują zabytkowe budowle kościoła i klasztoru pobernardyńskiego z 1 poł. XVII w. (1628 r.). Zabudowania klasztoru ujęte są w czworobok z przysadzistymi basztami w narożnikach od strony miasta. Do kościoła wchodzi się przez stylowy taras kamienny z piaskowca. Nad budowlą góruje okazała wieża z barokowym hełmem, pokrytym miedzianą blachą, pięknie spatynowaną. Nad portalem widnieją litery: A.M.D.G. (Ad Mariorem Dei Gloriam). Ciosowe obramowania wejścia zdobi herb Ostoja, a w przedsionku widać wyrytą datę 1628.
Z prawej strony jest wejście do kaplicy urządzonej w dolnej części wieży. Tutaj w ołtarzu znajduje się legendarny posąg św. Barbary, patronki górników, wykuty w bryle galeny (rudy ołowiu). Na marmurowej tablicy z początku XIX w. wypisano w szesnastu wierszach dzieje tej rzeźby, a na kartonie w ramce czytamy legendę o górniku Mali, który w sąsiedniej Górze Machnowskiej miał wydobyć trzy duże bryły ołowiu ok. 1646 r. Z jednej z nich wykonano posąg św. Barbary.
Wg starych pamiętników górnicy kieleccy z dawna obchodzili swe święto w dniu 4 grudnia.
W korytarzu wisi portret fundatora kościoła i klasztoru, bpa Marcina Szyszkowskiego oraz obraz przedstawiający Szwedów na Karczówce w 1655 r. Wewnątrz kościoła jest marmurowy wielki ołtarz w stylu renesansowym.
Kościół i klasztor są zbudowane na wapiennych skałach okresu de-wońskiego. Ich wychodnie widać dobrze od strony miasta oraz pod murami od pd.
Jeśli spojrzymy ze szczytu Karczówki w dół, ku pd., to zauważymy tutaj szeregi jakby rowów, biegnących dość regularnie. Są to ślady dawnych robót górniczych w poszukiwaniu galeny, prowadzonych wzdłuż linii uskokowych. Górnicy nazwali je trafnie „szparami”.
Za murem otaczającym kościół od strony pn.-zach. znajduje się kamienny krzyż z datą 1863, postawiony w okresie międzywojennym na mogile powstańców poległych w okolicy.
Z Karczówki znakowany szlak prowadzi przez Brusznię, Białogon i Słowik do Chęcin.Na Kadzielnię. Za tzw. rogatką krakowską w pd. części miasta wznosi się wapienne wzgórze zwane Kadzielnią. Tutaj jest nieczynny już wielki kamieniołom wapienia i wapienniki. W opuszczonym kamieniołomie widać różne rodzaje wapieni dewońskich, łupków i margli. Występują w nich liczne skamieliny, jak: ślimaki, głowonogi, korale. Mamy tu również dobrze zaznaczone zjawiska krasowe (zjawiska powstające w wyniku działania wody na podłoże wapienne). Na środkowym najwyższym cyplu skalnym, stanowiącym dziś rezerwat przyrody nieożywionej, o powierzchni 0,60 ha zachowała się obszerna jaskinia, z której pochodzą piękne okazy stalaktytów i kości zwierząt plejstoceńskich, znajdujące się obecnie w zbiorach Muzeum Świętokrzyskiego w Kielcach.
Po zaprzestaniu eksploatacji wapienia rozpoczęto tutaj prace nad organizacją przyszłego parku kultury.
Do Śluchowic. Śluchowicki kamieniołom wapienia znajduje się w pobliżu st. kol. Kielce-Herbskie. W toku robót doszło tu do odsłonięcia ściany skalnej kilkudziesięciu metrów wysokości. Ściana okazała się
poprzecznym przekrojem fałdowania. Widać tu rzadki wypadek przekroju przewróconej fałdy, a także obrazy bardzo złożonych przejawów potrzaskanych, zupełnie odwróconych fałdzików itp. form tektonicznych. Dla tych wartości naukowych, rzucających światło na budowę geologiczną krainy, utworzono z części kamieniołomu rezerwat skalny im. Jana Czarnockiego, znanego geologa polskiego, badacza Gór Świętokrzyskich, z pochodzenia kielczanina.
Do Słowika. Jest to jeden z piękniejszych zakątków w okolicy Kielc położony w przełomie rz. Bobrzy przez Pasmo Posłowicko-Zgórskie. Zbocza przełomu porasta las mieszany. Słowik stanowi punkt wyjściowy dla wycieczek zdążających w okolicę Chęcin. Kto nie chce odbyć wędrówki z Kielc pieszo (8 km), może skorzystać z kolei lub autobusów, które mają tu swój przystanek.
Do Górek Szczukowskich. Wieś leży w dolinie rz. Bobrzy, u podnóża wapiennych wzgórz, częściowo zalesionych, tuż przy torze kolei Kielce—Częstochowa (przystanek). Jest tu wiele śladów po dawnych kopalniach rudy ołowiu. Obecnie wieś stanowi cel podmiejskich wycieczek mieszkańców Kielc. W pobliżu przystanku znajduje się kamień, położony tu na pamiątkę wysadzenia pociągu hitlerowskiego z amunicją artyleryjską w nocy z 11 na 12 sierpnia 1944 r., przez partyzantów AL z II Brygady „Świt” pod dowództwem „Orkana” — Tadeusza Łęckiego.
Z Górek Szczukowskich można urządzić ciekawe wycieczki do Podzamcza Piekoszowskiego i Pietraszek.
Wycieczki podmiejskie do Masłowa, na Telegraf, do Białogonu i Su-kowa opisano przy poszczególnych szlakach turystycznych.
Opatów i Ujazdów
Na czoło budowli Opatowa wysuwa się stara romańska kolegiata o dwu wieżach, nakrytych barokowymi hełmami. Historycy dowodzą, że na miejscu obecnej kolegiaty był dom benedyktynów-eremitów, a być może i opactwo. W owych czasach osiedle nazywało się Żmigrodem ok. 1189 r. . Wg kroniki Boguchwała w r. 1236 Henryk Brodaty nadał klasztor tutejszy wraz z okolicznymi dobrami biskupom lubuskim. Ów stary Opatów, czyli Żmigród miał leżeć głównie na wzgórzu za rzeczką wokół dzisiejszego klasztoru bernardyńskiego. W r. 1282 na mocy przywileju Leszka Czarnego został miastem na prawie magdeburskim. Być może wtedy został przeniesiony na obecne miejsce i później nazywano go Wielkim Opatowem.
Miasto i okolice były narażone na liczne napady. Tak np. w r. 1499, a później w 1502 spustoszyli je Tatarzy. Na początku XVI w. bp Teo-
doryk sprzedał Opatów wraz z przyleglościami Krzysztofowi Szydłowiec-kiemu, właścicielowi Ćmielowa. Krzysztof Szydłowiecki był kasztelanem krakowskim i kanclerzem wielkim koronnym. Odbudował on podupadłe miasto, opasał murami, wśród których były cztery bramy: Sandomierska, Lubelska, Krakowska i Warszawska. Zaprowadzono wówczas w mieście wodociągi, które urządzał „rurmistrz” Wacław Morawa. Krzysztof Szydłowiecki przebudował również kolegiatę opatowską, której założenie sięga XII w.
Zwiedzanie miasta rozpoczynamy od kolegiaty. Zbudowana na planie łacińskiego krzyża, a na frontonie zdobią ją dwie wysokie wieże. Wąskie romańskie okienka. Całość budowli obłożona jest ciosem, naprawionym po zniszczeniach ostatniej wojny. Piękny jest portal od strony zach., pomiędzy wieżami. Tędy wchodzimy do kościoła, który ma trzy nawy podłużne oraz poprzeczną.
Najcenniejszym zabytkiem kolegiaty opatowskiej jest nagrobek Krzysztofa Szydłowieckiego. Na bloku z czerwonego marmuru znajduje się brązowa płaskorzeźba w stylu Odrodzenia. Przedstawia ona grupę czterdziestu jeden osób zgromadzonych wokół dużego stołu, w chwili gdy poseł przynosi wiadomość o śmierci kanclerza Szydłowieckiego. Powyżej płaskorzeźby znajduje się postać Szydłowieckiego z herbem Odrowąż. Obok są inne nagrobki, m. in. córki Krzysztofa, Anny.
Kolegiata jest otoczona wysokim murem, do którego przylega od wsch. jedyna zachowana brama Warszawska.
Brama stanowi część dawnych obwarowań miejskich, zbudowanych przez kanclerza Krzysztofa Szydłowieckiego w 1. 1520—30. Ma ona cechy budowli renesansowej i dawniej była znacznie wyższa. Do budowy użyto kamienia łamanego, a obramowania wykonano z ciosu. Nad przejazdem od strony pn. widać płytę z herbem Szydłowieckich — Odrowążem ze Smokiem, wyżej zaś strzelnicę kluczową.
Brama zbudowana na planie kwadratu. Wewnątrz widać zamurowane wejście prowadzące na górne kondygnacje z ganku zewnętrznego. Do bramy przylegają fragmenty dawnych murów obronnych.
Po drugiej stroni; rz. Opatówki na wzgórzu wznosi się kościół i klasztor bernardynów. Na tym miejscu ok. 1040 r. zbudowano pierwszy kościół w Opatowie. W 1471 r. po przeniesieniu parafii do kolegiaty założona tu klasztor i nowy kościół bernardynów, który w 1502 r. spustoszyli Tatarzy, a w 1702 r. Szwedzi. Ci ostatni wywieźli stąd cenną bibliotekę.
W rynku jest kilka starych domów. Do nich należy kamienica po stronie wsch., na rogu ul. Sandomierskiej. Widać tu czteroprzęsłowe podcienia. Budowla pochodzi prawdopodobnie z XVI/XVII w., ale była przebudowywana m. in. po spaleniu w 1939 r. .
Z XVII w. pochodzą dwa domy położone po stronie pd. Mają one sklepienia kolebkowe z lunetami.
W dawnych wiekach Opatów, położony na ważnym trakcie prowadzącym przez Sandomierz ku Rusi, był zaludniony przez kupców i rzemieślników różnych narodowości. Mieszkali tu m. in. Ormianie i Grecy. Do dziś teren położony na wzgórzu za budynkiem liceum ogólnokształcącego nazywają „cmentarzem na Grekach”. W okresie Rzeczypospolitej szlacheckiej w Opatowie odbywały się sejmiki ziemi sandomierskiej.
W 1. 1861—64 Opatów włączył się do manifestacji patriotycznych, a następnie wielu tutejszych obywateli brało udział w walkach powstańczych. Pamiętne było zdobycie Opatowa w dniu 25 listopada 1863 r. przez powstańców pod wodzą gen. Bosaka. Druga bitwa w Opatowie miała miejsce 21 lutego 1864 r. Dowódca grup powstańczych płk Topór–Zwierzdowski został ranny. Schwytany następnego dnia za miastem został stracony na rynku w Opatowie w dniu 23 lutego*, a następnie pogrzebany na skrzyżowaniu ulic, gdzie obecnie ustawiono dawniej ufundowany pomnik.
Opatów jest dziś miastem powiatowym, choć ma ok. 6000 mieszkańców. Posiada trzy szkoły podstawowe, liceum ogólnokształcące, szpital powiatowy, aptekę i gospody.
W rynku znajduje się przyst. PKS, skąd można dojechać do Sandomierza przez Włostów i Lipnik 30 km , do Staszowa przez Iwaniska i Bogorię 36 km , do Kielc przez Łagów 62 km , do Ostrowca Świętokrzyskiego najbliższa st. kol. — 19 km i Ożarowa 25 km .
Z Opatowa można urządzić wiele ciekawych wycieczek, np.: do Ptkanowa ze starym kościółkiem z XIV w., Wąworkowa 2 km , gdzie można oglądać w wąwozach wychodnie skał paleozoicznych, Karwowa i Iwanisk oraz do Ujazdu 16 km .
Droga z Opatowa do Iwanisk biegnie wśród malowniczych wzgórz i wąwozów lessowych przez dużą wieś KOBYLANY.
Osada Iwaniska leży w dolinie rz. Klimontówki i na wyniosłym wzgórzu. Należy do starych osiedli, a jako miasto lokowane przed r. 1578. W rynku jest przystanek PKS linii Opatów — Klimontów. Na tej też trasie, w odległości 4 km leży stara wieś UJAZD, wymieniana w dokumentach już w 1174 r.Na niewielkim płaskim wzniesieniu stoją potężne mury zamku, świecące z dala mnóstwem otworów okiennych.
Zamek w Ujeździe wystawił ok. 1644 r. Krzysztof Ossoliński, wojewoda sandomierski, brat kanclerza Jerzego. Budowniczym zamku był Szwajcar, Wawrzyniec Senes, osiadły w Polsce. Zamek, zbudowany w stylu włoskiego późnego renesansu, miał przedstawiać w swej strukturze rok. Wystawiono więc w narożach cztery wieże, które miały przypominać pory roku — kwartały. Dużych sal było dwanaście — co odpowiadało ilości miesięcy w roku. Mniejszych pokoi 52 — tyle ile tygodni w roku, a w całym budynku 365 okien —> niby dni w roku.
Do zamku wjeżdżało się od pd. przez most na murowanej arkadzie, dziś już mocno zrujnowanej. Dalej jest wysoka brama, na której widnieje wykuty z marmuru olbrzymi krzyż i topór, godło fundatora zamku, skąd też poszła nazwa Krzyżtopór łac. Chństophof . Widać też datę 1631, kiedy rozpoczęto prace przy budowie.
Z bramy wchodzimy na główny dziedziniec zamkowy, gazie uderza piękno i bogactwo form architektonicznych. Fasada budowli jest w zupełnie dobrym stanie. Dawniej była cała malowana, a pomiędzy oknami znajdowały się portrety bliskich fundatora. Pod każdym był napis. Niektóre z tych napisów można odczytać jeszcze i dziś. Wśród nich najwięcej mówiącym był napis umieszczony nad drugim piętrem fasady: Ojezyinie mej Polskiej, województwu sandomierskiemu, braci mej milej w honor domu ich — Krzysztof na Tenczynie Ossoliński, wojewoda sandomierski, wystawił 1644.
Zwiedzającego zaciekawiają obszerne sklepione podziemia oraz zewnętrzne mury od strony pn.
Wspaniały zamek w Ujeździe już w kilkanaście lat po wystawieniu padł ofiarą najazdu szwedzkiego w r. 1655 . Część tych budowli pozostała mieszkalna, lecz i tę zniszczył ogień w czasie pobytu konfederatów barskich.
W miejscowej szkole podstawowej w Ujeździe jest czynne schronisko młodzieżowe.
Regiony turystyczne
Z uwagi na swoje walory turystyczno-krajoznawcze woj. białostockie stanowi jeden z bardziej atrakcyjnych obszarów kraju. Składa się na to szereg czynników, z których na pierwszym miejscu wymienić należy obfitość terenów leśnych, w tym dwie puszcze: Białowieską i Knyszyńską. Lasy przedstawiają bowiem nie tylko ogromną wartość gospodarczą, lecz także wdzięczne tworzywo dla malarzy, rzeźbiarzy i fotografików, a ze względu na swoje właściwości rekreacyjne cieszą się szczególnym zainteresowaniem turystów.
Puszcza Białowieska posiadająca najlepiej zachowane na Niżu Europejskim fragmenty zbliżone do lasów pierwotnych, jest obiektem zainteresowań naukowców z wielu krajów, a także wielkim laboratorium przyrody. Występuje tutaj bogate zróżnicowanie drzew i siedlisk, przy czym stosunkowo wysoki jest średni wiek drzew. W puszczy żyje około 11.000 gatunków zwierząt, w tym 200 chronionych. Spośród około 56 gatunków ssaków wyróżnia się „król puszczy”-żubr. Obecnie ponad 300 tych potężnych zwierząt żyje na wolności. Ptaków jest 228 gatunków, gadów tylko 7 gatunków, 12 gatunków płazów i 24 gatunki ryb. Na terenie puszczy zarejestrowano ponad 600 pomników przyrody.
Niezwykle bogaty jest świat roślinny. Około 40% wszystkich zespołów roślinnych Polski występuje w Puszczy Białowieskiej. Dla wielu z nich puszcza jest granicą zasięgu występowania. Spośród różnorodnych roślin w puszczy rośnie 900 gatunków roślin naczyniowych oraz 1000 gatunków grzybów. Najbardziej eksponowanym fragmentem puszczy jest Rezerwat Ścisły BPN. Ruch turystyczny na terenie puszczy koncentruje się w Białowieży, Hajnówce, Narewce. W granicach Polski znajduje się zach. część puszczy o pow. 58 tys. ha.
Puszcza Knyszyńska to duży kompleks leśny, rozciągający się na pn. wschód od Białegostoku. Zajmuje 900 km2. Jest to część dawnej puszczy zwanej Grodzieńską, której poszczególne fragmenty od pobliskich miejscowości nazywano puszczami: Malawicką, Odelską, Supraśl-ską, Błudowską. Puszcza nieomal przylega do granic miasta Białegostoku, a także Zabłudowa, Supraśla, Knyszyna, znajduje się w pobliżu Wasilkowa i Sokółki. Drzewostan puszczy składa się przeważnie z sosny i świerka 70% , a także brzozy, dębu, olszy, grabu, osiki, jesionu. Najbardziej okazałe sosny dochodzą do 40 m wysokości a świerki nawet do 50 m. Puszcza Knyszyńska stanowi dogodny teren wypraw turystycznych, przy czym ruch turystyczny koncentruje się w Wasilkowie, Supraślu, Sokółce.
Oprócz lasów wykorzystywane są również dla wypoczynku płynące przez teren województwa białostockiego rzeki. Poza kąpieliskami, terenami rekreacyjnymi, plażami, istnieją tutaj duże możliwości rozwoju wędkarstwa, organizowane są również bardzo atrakcyjne spływy kajakowe. Miejscowości położone nad rzekami posiadają znaczne walory krajobrazowe oraz turystyczne. Do nich należy zaliczyć region nadbużański z pięknie położonymi na prawym wysokim brzegu Bugu — Mielnikiem i Drohiczynem, dolinę rzeki Supraśl z miastem Supraślem, Tykocin nad Narwią i in. Gruba i trwała pokrywa śnieżna oraz deniwelacje terenu dochodzące do około 80 m, umożliwiają uprawianie narciarstwa nizinnego Supraśl, Królowy Most, Mielnik .
W wielu miejscowościach woj. białostockiego są cenne zabytki dawnego budownictwa. Słynne są z nich takie miejscowości jak: Drohiczyn, Supraśl, Siemiatycze, Tykocin, Bielsk Podlaski, Choroszcz i in. Również w Białymstoku znajduje się kilka ciekawych obiektów zabytkowych.
Do tego należy dodać, że mimo postępującego procesu uprzemysłowienia woj. białostockie zachowało czyste powietrze i stosunkowo dużo czystych wód.
Dostępność komunikacyjna woj. białostockiego jest dobra. Białystok położony jest na przecięciu wielu ważnych linii kolejowych i dróg kołowych. Tędy przebiega międzynarodowa linia kolejowa Leningrad-Berlin. Inna linia biegnąca z Warszawy na Pojezierze Suwalsko–Augustowskie przechodzi również przez Białystok. Spośród dróg kołowych należy wymienić biegnącą z zachodu na wschód szosę E-12