Rezerwat leśny „Baniska” powierzchnia 19,02 ha poło­żony w górnej części doliny Baniska, w źródliskowym leju północne­go skłonu Radziejowej, na wysokości 775-1035 m n.p.m. Drzewostan, przeważnie 90-150-letni, złożony jest z buka, jodły i świerka. Naj­starsze drzewa osiągają 200 lat. W rezerwacie występuje wiele powałów i wykrotów. Buczyna karpacka wykazuje duże lokalne zróżnicowa­nie na facje i rozwija się głównie w ekspozycji północnej. Charak­terystycznym rysem rezerwatu jest występowanie zbiorowiska kwaś­nej buczyny, pięknie rozwiniętej na stoku o ekspozycji zachodniej. W jej runie dominuje trzcinnik leśny. W miarę przesuwania się ku górnej części stoku spotykamy coraz częściej kosmatki – olbrzymią i gajową oraz podbiałek alpejski. Na nielicznych skałkach rośnie paprotka zwyczajna, widłak goździsty, zanokcica skalna i kozłek trójlistkowy. Bogato rozwijają się zbiorowiska epifitycznych msza­ków, wśród których spotykamy kilka gatunków rosnących w Kar­patach na nielicznych stanowiskach. Rezerwat „Baniska” jest też doskonałym obiektem dydaktycz­nym wykazującym typową faunę dolnoreglowych lasów Beskidu Sądeckiego. Do chwili obecnej zachowały się tu największe krajo­we drapieżniki. Bytuje tu wilk, w dzikich ostępach mają swoje re­wiry ryś i żbik. Przy odrobinie szczęścia możemy spotkać kunę leś­ną, zwinną łasiczkę czy gronostaja. Dobrze zachowały się w tym uro­czysku również i drapieżne ptaki. Dziuple prastarych drzew oku­pują puchacze, spotkać można również puszczyka. Znacznie rzad­sza jest sowa uralska, a z dziennych drapieżnych – myszołów. Bogate i bujne runo rezerwatu przywabia stada jeleni, duża zaś ilość bulw, kłączy i nasion buka przyciąga watahy dzików. Ślady ich buchtowania można często obserwować na niewielkich słonecznych polankach. Spośród gryzoni spotyka się tu ciemno ubarwione wie­wiórki. Wiosną rezerwat urzeka bogactwem gatunków ptaków. Zoba­czyć tu możemy dzięcioła czarnego, pośród drzew odzywa się często dzięcioł trójpalczasty. Tutaj też ma swoje rewiry jarząbek, w wyż­szych partiach rezerwatu żeruje czasem głuszec. Uderza jednak przede wszystkim mnogość drobnego ptactwa – sikory, kowalik, rudzik, zięba, pełzacz leśny, muchołówka mała, gil, drozd śpiewak, a w wyższych położeniach drozd obrożny, orzechówka i mysikrólik swoją obecnością absorbują bez przerwy obserwatora. Warto też zwrócić uwagę na zwierzęta bezkręgowe. Na niewielkich polankach, powstałych przez powalenie starych drzew, fruwają przeróżne ga­tunki leśnych motyli – górówki, rusałki, w słonecznym blasku wi­dzimy nieruchomo zawieszone w powietrzu muchówki z rodziny bzygowatych, nieliczne kwiaty odwiedzają pracowite pszczoły i trzmie­le. Jeżeli dokładnie obejrzymy rośliny runa, na wielu liściach – u na­sady lub na spodniej stronie – dojrzymy duże nieruchomo siedzące chrząszcze. Są to przeważnie przedstawiciele ryjkowców i stonko-watych. Z pierwszych żyją tu górskie gatunki – brunatno ubarwio­ny, pękaty Donus oxalidis, błyszczące, czarne nadrachy Otiorhynchus kollari i środkowo-wschodniokarpacki. O obsidianus oraz pokryty zielonymi łuskami naliściak Phyllobius calcaratus. U wejścia do rezerwatu, po prawej stronie drogi idąc od dołu, natkniemy się na omszałe bloki skalne. Stanowią one ulubione sie­dlisko ślimaków – poczwarówki alpejskiej, świdrzyka rozdętego i wielu innych. Zwróćmy jeszcze uwagę na ściółkę leśną. Wystarczy rozgrzebać nogą zeschłe, brązowe liście, żeby zobaczyć umykające chrząszcze, pająki i kosarze. Uważny i cierpliwy obserwator może również znaleźć kilkumilimetrowej wielkości stawonogi, nieco po­dobne do skorpionów, choć pozbawione kolca jadowego. Są to przedstawiciele zaleszczotków, należących do tej gromady pajęczaków, w której znajdują się także i skorpiony. Stawonogi te zamieszkują w lasach najchętniej ściółkę i mech.Rezerwat leśny „Barnowiec” powierzchnia 3,29 ha leży na bocznym ramieniu pasma Jaworzyny Krynickiej, odchodzącym w okolicy Pisanej Hali na północ od głównego grzbietu, na wyso­kości 910-1000 m n.p.m. Mimo niewielkich rozmiarów, rezerwat odznacza się bardzo urozmaiconą rzeźbą dzięki licznym rozpadli­nom i blokom skalnym rozrzuconym po jego powierzchni. Drzewo­stan składa się z okazów 100-150-letnich, wśród których pojedynczo trafiają się drzewa osiągające przypuszczalnie wiek 300 lat. W niż­szej, wschodniej części rezerwatu panuje buczyna karpacka, w wyż­szej, między licznymi rozpadlinami i wychodniami piaskowca, po­jawia się kwaśna buczyna, w której runie panuje trzcinnik leśny. Na blokach skalnych rosną porzeczka alpejska, wiciokrzew czarny i modrzyk górski.Rezerwat leśny „Łabowiec” powierzchnia 10,30 ha leży w górnej części Łabowskiego Potoku, na północny wschód od Ła­bowskiej Hali, na wysokości 840-960 m n.p.m. Należy do najbar­dziej interesujących rezerwatów Sądecczyzny, gdyż zachował praw­dziwie puszczański charakter, podkreślony licznymi wykrotami i spróchniałymi potężnymi kłodami. Wiek drzew waha się od 100 do 250 lat. Osobliwością tego uroczyska są potężne jodły przekracza­jące 300 cm obwodu. Jedynym zespołem leśnym rezerwatu jest pię­knie rozwinięta, żyzna buczyna karpacka. Licznie występują tu mo-kradełka śródleśne pokryte świerząbkiem orzęsionym i niecierpkiem pospolitym. Wzdłuż potoku rozrosły się bujnie ziołorośla przypoto-kowe. Bogato rozwinęła się tutaj także flora mchów ok. 100 gatunków. Rezerwat leśny „Uhryń” powierzchnia 10,72 ha położony jest w górnej części potoku Uhryń, na północnych stokach pasma Jaworzyny, poniżej szczytu Juchówka, na wysokości 740-865 m n.p.m. Panuje tu zespół buczyny karpackiej w wieku 100-250 lat.

Historia ochrony przyrody Ziemi Sądeckiej sięga przełomu XIX i XX w., kiedy to ówczesny miejscowy magnat ziemski, wielki mi­łośnik przyrody hr. Adam Stadnicki utworzył na terenie swoich po­siadłości w paśmie Jaworzyny Krynickiej kilka rezerwatów przyro­dy. Nie znamy dokładnej daty powstania tych rezerwatów, przyjmu­je się jednak, iż pierwsze z nich – Barnowiec, Łabowiec i Uhryń -założono w 1906 r. Staraniem A. Stadnickiego powstał również, dzięki wykupieniu gruntów z rąk kolonistów niemieckich, niezwy­kle cenny rezerwat „Baniska”. Po I wojnie światowej i odzyskaniu niepodległości utworzono pierwszy rezerwat w lasach będących pod zarządem administracji państwowej. Był to rezerwat „Obro-żyska”, położony koło Muszyny. W czasie II wojny światowej wszy­stkie chronione obszary szczęśliwie nie ucierpiały od rabunkowej gospodarki okupanta. Po wyzwoleniu Ziemia Sądecka wzbogaciła się o kilka dalszych rezerwatów. Obecnie mamy ich na tym obszarze 14, a wśród nich wszystkie obiekty znane z okresu przedwojennego. Oto ich krótka charakterystyka: 1. Rezerwat przyrody nieożywionej „Diable Skały” po­wierzchnia 16,07 ha położony jest na wzgórzu zwanym Bukowiec, na Pogórzu Rożnowskim. Osobliwością rezerwatu są skałki zbudo­wane z piaskowca ciężkowickiego, ukształtowane w fantastyczne formy. Najbardziej oryginalne noszą nazwy: Grzyb, Diabeł i Kapa. Między skałkami występuje jaskinia typu szczelinowego, zamiesz­kana przez dwa gatunki nietoperzy: nocka dużego i podkowca ma­łego. Ma ona 320 m korytarzy i uważana jest za drugą co do wiel­kości jaskinię polskich Karpat. Skałki i utwory skalne porasta sosna zwyczajna. W północnej części rezerwatu rośnie las mieszany. Rezerwat leśny „Białowodzka Góra nad Dunajcem” powierzchnia 67,69 ha. Rola tego rezerwatu jest wielostronna. W jego granicach znalazły się zbiorowiska leśne i skalne z rzadkimi elementami florystycznymi. Białowodzka Góra tworzy boczne ra­mię długości ok. 500 m, odchodzące od wierzchołka Rozdziela w kie­runku wschodnim i kończące się stromymi stokami opadającymi ku Dunajcowi. Na grzbiecie góry i na jej południowych stokach wy­stępuje kilka grzęd skalnych bogatych w węglan wapnia. Najwyż­sze zgrupowanie skał 550 m n.p.m., porosłe sosną zwyczajną, nosi nazwę Zamczysko. Na skałach tych występuje sześć gatunków roślin typowo skalnych: czosnek skalny, okrzyn szerokolistny, kokoryczka wonna, irga czarna i zwyczajna oraz przewiercień sierpowaty. W mu­rawach skalnych i w ciepłolubnych zaroślach, otaczających skałki, rośnie szereg roślin ciepłolubnych, jak np. dąbrówka kosmata, ru­mian żółty, kłosownica pierzasta, oman szlachtawa, groszek czer­niejący, nawrot lekarski, miodownik melisowaty, kocimiętka naga, ośmiał mniejszy i in. Na południowym zboczu góry, na zachód od skałek spływających z Zamczyska, występuje drzewostan dębowo-bukowy z dużym udziałem brekini. Zaliczany do grądu, wykazuje jednak duże po­wiązania z ciepłolubną buczyną znaną z Pienin i Jury Krakowsko– Częstochowskiej. W runie rosną tutaj turzyca orzęsiona, kosmatka gajowa, miodunka ćma, przytulią Schultesa, bluszcz pospolity, wie­chlina gajowa, konwalia majowa i piękne storczyki: podkolan zielonawy, kruszczyk szerokolistny i buławnik wielkokwiatowy. W południowej części rezerwatu, wzdłuż potoku, pojawia się buczyna karpacka z dużym udziałem jodły, w której runie występuje żywokost sercowaty.Na wschodnim stoku Zamczyska rozwija się żyzny grąd, przecho­dzący stopniowo w buczynę karpacką. Znajduje się tutaj piękne stanowisko kwitnącego bluszczu, sięgającego wysoko w korony jodeł. Północne stoki północnej części rezerwatu okrywa buczyna karpacka w wariancie jodłowym i typowym.Rezerwat leśny „Cisy w Mogilnie” powierzchnia 35,76 ha położony na północnych stokach Jodłowej Góry na wysokości 600-700 m n.p.m. W rezerwacie wśród lasu jodłowego rośnie kilkaset okazów cisów. Około 1/5 okazów osiąga 8 m wysokości i 10-20 cm średnicy, połowa występuje w postaci krzaczastej. Rezerwat krajobrazowy „Kłodne nad Dunajcem” po­wierzchnia 79,61 ha położony jest na zachodnim krańcu pasma Radziejowej w przełomowej dolinie Dunajca. Rezerwat składa się z dwóch części. Część północna położona jest na bardzo stromych stokach Błyszcza, południowa na stokach Wyśnej Góry. W rezerwa­cie przeważają zbiorowiska leśne. Panuje tu kwaśna buczyna z du­żym udziałem kosmatki gajowej i trzcinnika leśnego, a w niektórych miejscach także z bogato rozwiniętym runem mszystym. Typowa buczyna karpacka występuje na północnych stokach Wyśnej Góry i w postaci niewielkich enklaw na zboczach Błyszcza opadających ku Długiemu Potokowi. U podnóża Błyszcza zachował się grąd z pięknymi, aczkolwiek odroślowymi grabami. W runie obok roślin typowych dla ubogiego grądu rośnie dziewięćsił długolistny, który niewątpliwie przywędrował tutaj z pobliskich Pienin. Nad Długim Potokiem i innymi ciekami występują ziołoroślowe zbiorowiska przy-potokowe z jeżyną, pokrzywą zwyczajną, psianką słodkogórz, żywokostem sercowatym i pokrzykiem wilczą jagodą. Na niewielkich polankach spotykamy bogatą florę storczyków: storczycę kulistą, storczyka męskiego, gółkę długoostrogową, podkolana białego i listerę jajowatą.W okolicach Kłodnego nad Dunajcem wielokrotnie obserwowano wydrę. Należy przypuszczać, iż utworzenie rezerwatu umożliwiło temu rzadkiemu u nas gatunkowi przetrwanie nad wodami Dunajca do dnia dzisiejszego. Rezerwat leśny „Nad Kotelniczym Potokiem” powierz­chnia 26,80 ha leży na południowych stokach pasma Radziejowej, w górnej części Kotelniczego Potoku, na wysokości 850-1030 m n.p.m. Odznacza się urozmaiconą rzeźbą. W rezerwacie występują drzewo­stany bukowo- jodłowe lub jodłowo- bukowe z dużą niekiedy do­mieszką świerka. Najstarsze drzewa dochodzą do 200 lat wieku. Głównym zbiorowiskiem jest buczyna karpacka, mniejszą nato­miast rolę odgrywa zespół buczyny kwaśnej. Rezerwat leśny „Pusta Wielka” powierzchnia 2,58 ha położony niedaleko Kłodnego, na wysokości 900 m n.p.m. W rezer­wacie ochronie podlega reliktowa sosna, pozostała tu po optimum klimatycznym holocenu.

Wieś nad Dobrzycą, w otoczeniu lasów, przy szosie Wałcz— —Jastrowie, 5 km od Wałcza. W pierwszej połowie XVII wieku istniała na terenie obecnej wsi znaczna na owe czasy osada przemysłowa, składająca się z tartaku, folusza i prawdopodobnie kuźni­cy żelaza. W 1659 r. właścicielem wsi był Jan Czarnołęcki, wyróżniony za zasługi wojenne, okazane w czasie „potopu” szwedzkiego. Na bagnistych łąkach, w sąsiedztwie wsi znajduje się gro­dzisko. Nad jeziorami leżącymi na zachód od wsi widoczne są ruiny bunkrów pozycji głównej Wału Pomorskiego. Ok. 1 km na północ od wsi położone jest malownicze jez. Łubianka. Między tym jeziorem a leżącym bardziej na północ Jez. Smolnym położony jest przesmyk, który w lu­tym 1945 r. próbowały bezskutecznie sforsować oddziały najpierw Armii Radzieckiej a później w dniach 6-9 lutego I Armii WP. Przesmyku podobnie jak i jeziora, położo­nego na linii głównych umocnień Wału Pomorskiego bro­niły liczne umocnienia polowe i trzy żelbetowe bunkry. Przy szosie do Wałcza, na skraju lasku, ok. 2 km od wsi duży głaz narzutowy upamiętnia powrót Ziemi Wałeckiej do Polski. Nieco bliżej wsi drugi granitowy blok — upa­miętnia walki w 1945 r. Nad jez. Łubianka, 0,6 km od szosy głównej malowniczo położony w stylowym budynku gościńca ośrodek szkole­niowy, a nieco dalej przy wschodnim brzegu jeziora sta­nica harcerska. PARKOWO-Wieś przy linii kolejowej Poznań—Piła i szosie Wełna— —Uchorowo, 2 km od szosy Poznań—Piła, 8 km na połud­nie od Rogoźna. Miejscowość wymieniona w poł. XIII wieku. Ciekawym zabytkiem jest barokowo-klasycystyczny kościół zbudo­wany w latach 1780-1802 na planie koła, składający się z dwóch części: środkowej, nakrytej kopułą i bocznej, ob­wodowej obejmującej 8 pomieszczeń nakrytych kopułka-mi. Skromne wyposażenie wnętrza pochodzi głównie z końca XVIII wieku. Przed kościołem dzwonnica drew­niana z I poł. XIX wieku. 3 km na południowy wschód od Parkowa leży wieś Słonio­wo, znana od XIV wieku. W 1813 r. na wzgórzu zwanym Koci Sad, na południe od wsi miała miejsce potyczka wojsk rosyjskich z cofającym się oddziałem wojsk napo­leońskich. W latach 1904-06 zbudowano w Słomowie okazałe założe­nie rezydencjonalne obejmujące pałac, park, kościół oraz zabudowania gospodarcze. Całość powstała w formach neoklasycystycznych z fundacji Jana Tumy. W pałacu uwagę zwracają ozdoby ceramiczne, a w kościele portal główny z serpentynu i drzwi odlane z brązu. Na wschód od Słomowa rozciąga się mocno pofałdowany teren. Powierzchnię około 400 ha porastają piękne lasy bukowe, najbardziej okazałe w Wielkopolsce. Buk występuje tutaj na wschodniej granicy swego naturalnego zasięgu. Najcie­kawszą część lasów stanowi rezerwat „Buczyna” pow. 15,6 ha . Obejmuje on ok. 130-letnią partię buczyny z do­mieszką innych drzew liściastych. Dorodne okazy drzew osiągają 420 cm obwodu pierśnicy. i 35 m wysokości.OKONEK-Miasto na skraju Pojezierza Drawskiego, położone w ład­nej okolicy nad rzeką Czarną, dopływem Gwdy, u stóp Góry Tecławskiej. Szosa Poznań—Piła—Koszalin oraz do Lędyczka. Ośrodek zaplecza handlowo-usługowego dla okolicy, niewielki ośro­dek przemysłu wełnianego oraz metalowego. 3400 miesz­kańców. Wieś założona została w I poł. XVI wieku. Początkowo jej mieszkańcami byli wyłącznie miejscowi Kaszubi. Po­łożenie na pograniczu Wielkopolski i Pomorza granica biegła na rzece Czarnej nie sprzyjało rozwojowi osad­nictwa w tych okolicach. Dopiero w II poł. XVII wieku Okonek stał się dużym ośrodkiem sukienniczym. W mieście zachowało się kilka zabytkowych domów konstrukcji szachulcowej. Neogotycki kościół pochodzi z końca XIX wieku. Lekko pagórkowate okolice miasta są w dużej mierze zalesione. Jesienią obfitują one w grzy­by. Na wschód od miasta, w dolinie leśnej, płynie Gwda. km na północ od centrum miasta wznosi się zalesiony masyw Góry Tecławskiej 191 m n.p.m. . Na szczycie wieża widokowa, z której podziwiać można panoramę miasta i jego okolice. Ciekawe trasy wycieczek pieszych wiodą m. in. wzdłuż Czarnej do Lędyczka. 4 km na północny zachód od Okonka położona jest wieś Brokęcino. Cennym zabytkiem jest tu piękny, drewniany kościół z końca XVI wieku. Budowla o konstrukcji zrębo­wej wzniesiona jest bez użycia gwoździ, elementy moco­wane są na kliny i kołki. Dach kościoła i wieża są kryte gontem.PIECNIK-Wieś nad jeziorem Piecnik 31 ha , przy szosie Wałcz—Mi­rosławiec, 17 km na zachód od Wałcza. Świadectwem dawnej historii wsi jest XVIII-wieczny budynek kościoła o konstrukcji szachulcowej. Głaz grani­towy przy szosie upamiętnia zacięte walki prowadzone o zdobycie wsi przez żołnierzy I Armii WP. Malowniczo położony nad jeziorem park posiada bogaty, urozmaicony drzewostan. Jego ozdobą są dwa stare dęby o obwodzie 620 i 500 cm. 3 km na północ od Piecnika leży wieś Laski Wałeckie. W dniach 9 i 10 II 1945 r. toczyli o nią ciężkie walki żołnierze 1 pułku piechoty z 1 DP im. T. Kościuszki oraz Brygady Pancernej im. Boh. Westerplatte i 4 pułku czołgów ciężkich. Ciekawym zabytkiem jest zbór, zbudo­wany w XVII wieku, o konstrukcji szachulcowej. Do na­wy przylega drewniana wieża z wysmukłą iglicą krytą gontem. 3 km na północny wschód od Piecnika, przy drodze do Karsiboru leży wieś Górnica. W dniach 9 i 10 II 1945 r. Górnica była areną ciężkich walk, toczonych przez żołnie­rzy polskich 2 pułk piechoty z 1 DP i 4 pułk czołgów , atakujących w kierunku Mirosławca. Zabytkiem jest daw­ny zbór ewangelicki o konstrukcji szachulcowej zbudo­wany w 1672 r.

Miasto wydzielone i stolica powiatu, położone na wysokim brzegu Odry, 148 m npm. Dogodne połączenie kolejowe i szosowe z odległym o 44 km na północny zachód Wrocławiem. Najstarsze wiadomości o osadzie zwanej Wysoki Brzeg Breg, datują się z okresu najazdu Brzetysława II, księcia czeskiego na Śląsk w 1036 r., kiedy to złupiono i zniszczono osiedle.
W XIII w. Brzeg należy do księstwa wrocławskiego, a Henryk III w 1250 r. nadaje osadzie prawa miejskie tzw. średzkie, co powoduje wzmożony napływ kolonistów z zachodu. W 1293 r. Bolko I świdnicki, opiekujący się młodymi książętami wrocławskimi – obwarowuje miasto murami obronnymi.
Po śmierci Henryka V Grubego, dzielnicę wrocławską podzielili w 1311 r. między siebie trzej jego synowie, przy czym najstarszemu z nich, Bolesła­wowi III, zwanemu Rozrzutnym, dostał się Brzeg i okolica. W niedługim czasie Bolesław III łączy księstwa brzeskie i legnickie.
W 1329 r. Bolesław III uznaje się lennikiem Jana Luksemburczyka, a o więzi miasta z Polską świadczy jedynie zwierzchnictwo biskupa wrocławskiego, którego diecezja należy do metropolii gnieźnieńskiej.
Od połowy XVI w. do wojny trzydziestoletniej miasto przeżywa okres świetności i rozkwitu. Rozwija się rzemiosło, zwłaszcza sukiennictwo gobeliny, kwitnie handel, następuje ożywienie życia kulturalnego, o czym świadczą liczne kontakty z Krakowem i leżącym blisko Wrocławiem. Wojna trzydziestoletnia i ogólne zniszczenie Śląska powoduje zahamowanie rozwoju miasta.
W 1675 r. wygasa linia Piastów legnicko-brzeskich i księstwo dostaje się Habsburgom austriackim. W XIX w. zaczyna się rozwijać w Brzegu przemysł. W czasie ostatniej wojny Brzeg ulega w 70% zniszczeniu. W 1946 r. Brzeg liczył 7,7 tys. mieszkańców. Dzięki szybkiej odbudowie i rozbudowie, miasto już w 1964 r. liczyło 26 600 mieszkańców. W mieście rozwinięty przemysł spożywczy Fabryka Cukrów „Odra”, maszynowy Opolskie Zakłady Silników Elektrycznych, garbarski i in.
Zabytki:
Dzielnica staromiejska z kwadratowym rynkiem oraz zabytkowymi kamieniczkami, m.in. z XVI w. dom renesansowy przy ul. Chopina 4 , częściowo przy ul. Zamkowej 2 i z XVIII w. barokowe domy przy ul. Jabłkowej 3 I, Zamkowej 9, w Rynku nr 42 I.
Fragment murów obronnych z przeniesioną tu bramą Odrzańską z 1595 r. -na terenie parku, za zamkiem.
Ratusz I w stylu renesansowym, budowany w 1. 1570-77 na miejscu starego z 1358 r., wielokrotnie przebudowywanego przez Jakuba Parra -jest jedną z nielicznych budowli tej klasy nie tylko na Śląsku, ale i w Polsce. Stawiany bywa przez niektórych na drugim miejscu po ratuszu poznańskim. Zwracają uwagę drewniane krużganki po stronie wschodniej.
Zamek wejście od pl. Zamkowego – zbudowany został na miejscu dawnego grodu książęcego z 1 połowy XIII w., wg „Kroniki polskiej” z 1 poł. XIV w., przez Bolka I świdnickiego w 1296 r. W 1311 r. zamek staje się rezydencją książęcą, powoduje to jego rozbudowę, której
dokonano za czasów Ludwika I, wznosząc kaplicę zamkową 1368-69, a w 1379 r. zakończono stawianie właściwych pomieszczeń zamkowych w stylu gotyckim. Kolejnej rozbudowy zamku dokonano w XV w. W XVI w., głównie za panowania Jerzego II, przeprowadzono przebudowę zamku w stylu renesansowym. Pracami kierowali Włosi – Jakub Parr wraz z synem Franciszkiem, a następnie Bernard Niuron. Zamek pozostaje w ruinie od chwili zniszczenia go przez Prusaków w 1741 r. Dziś z dawnej świetności pozostały tylko resztki – boczne skrzydła w południowym mieści się Muzeum Piastów Śląskich oraz podwójna dla jezdnych i pieszych brama wjazdowa. Nad nią postacie Jerzego II i jego żony Barbary,
herby księstwa, a wyżej 24 popiersia Piastów Są to jedne z najpiękniejszych rzeźb renesansowych w Polsce.
Kościół zamkowy Św. Jadwigi O połączony z zamkiem, wzniesiony jako kaplica zamkowa – książęca w miejscu starej w 1. 1368-69 i podniesiony do godności kolegiaty w 1371 r. Około 1567 r. książę Jerzy II przebudował kościół, dzieląc go na dwie części. Prezbiterium zostało przeznaczone na Mauzoleum Piastów Brzeskich. W krypcie pod prezbiterium złożono później dwadzieścia dwa sarkofagi Piastów legnicko-brze-skich, składane dotąd w mauzoleum legnickim przy kościele Św. Jana. Ocalałe do dziś sarkofagi znajdują się w Muzeum, w zamku. Kościół rozbudowano w 1784 r., niszcząc przy tym wiele rzeźb, malowideł i sarkofagów mauzoleum piastowskiego.
Kościół Św. Krzyża – przy pl. Zamkowym, zbudowany przez jezuitów w 1.1735-39 w stylu barokowym w miejscu zburzonego w 1545 r. kościoła Dominikańskiego. Wieże z 1856 r. Obok kościoła również barokowy, XVlII-wieczny budynek byłego klasztoru Jezuitów.
Kościół Św. Mikołaja – przy ul. Czerwonej Armii, wzniesiony w XIII w., w swej obecnej postaci budowany był w 1370-1417 w stylu późnogotyckim gotyk śląski. Wieże nadbudowano do wysokości 63 m w 1885 r. Kościół ten stanowi jedną z największych bazylik na Śląsku.
Kościół Św. Piotra i Pawia przy ul. Młynarskiej w stylu gotyckim pochodzi z XIV w. Kościół stanowił własność zakonu franciszkanów, którzy przy nim mieli swój klasztor XIV w.. W 1582 r. kościół zamieniono na zbrojownię, obecnie służy za magazyn.Gimnazjum Piastowskie – przy ul. Czerwonej Armii, wzniesione w 1. 1564- przez Jakuba Parra, było jedną z najlepszych szkół na Śląsku. Z przebudowywanego gmachu, będącego obecnie w ruinie, zachowały się fragmenty z renesansowym portalem.

Jest potężnym kompleksem leśnym, porastającym wydmowy obszar międzyrzecza warciańsko-noteckiego. Zajmuje powierzchnię ok. 135 tys. ha. Ciągnie się na przestrzeni ok. 100 km – od Obornik i Rogoźna na wsch., po Santok i Skwierzynę na zach. Ok. 40% terenów Puszczy leży w woj. gorzowskim, 45% w woj. pilskim i 15% w woj. poznańskim. Wydmy powstały jako formy późnolodowcowe i polodowcowe, usypane głównie przez wiatry wiejące z zach. Na terenie Puszczy występują różne rodzaje wydm: wałowe poprzeczne o układzie pn.-pd., podłużne i paraboliczne o wierzchołkach zwróconych w kierunku wsch.. Różnice między poszczególnymi zespołami wydm są bardzo wyraźne. Najbardziej typowy obszar wydmowy rozciąga się na wysokości Międzychodu i Wronek, gdzie przeważają wydmy poprzeczne z zagiętymi ku zach. końcami – tworząc skomplikowany labirynt wzgórz i dolin. Wysokość ich wynosi średnio 20 m, często jednak dochodzi do 30 m, osiągając kulminację na Wielkiej Sowie – 42 m wysokości względnej 93 m n.p.m. Pasmo wysokich wydm 89 m n.p.m. w okolicy Sierakowa nazywane jest Francuskimi Górami. Wydmy zbudowane są z drobnych piasków o średnicy ziaren 0,1- -0,5 mm. Od pd. są one raptownie podcięte przez wody Warty, przechodząc w dolinę rzeki. W tej części znajduje się kilka jezior. Są to przeważnie wąskie i długie jeziora rynnowe Chojno, Mnisze, Kłosowskie, Barlin, choć zdarzają się także inne Radgoskie, Mierzyńskie. Z wyższych wzniesień wydmowych, gdzie często stoją wieże obserwacyjne ochrony przeciwpożarowej, rozciągają się piękne widoki na bezmiar pofałdowanych lasów Puszczy.
Lasy zalegają te obszary od dawna. W XIV w., gdy poziom wód gruntowych był wyższy np. w latach 1881-1960 opadł o 2 m, piaszczyste wydmy i położone w zagłębieniach bagniska stanowiły pas graniczny na zapleczu grodów nadnoteckich. Lasy stanowiły własność prywatną, podzieloną na różne włości. W ręce państwa przeszły w połowie XIX w. Dawniej bory w okolicach Międzychodu określano mianem Puszczy Mię-dzychodzkiej, a lasy w części wsch. – Puszczy Obornickiej. Jednogatunkowe lasy, bardzo podatne na zniszczenie przez szkodniki, zostały nieomal całkowicie zrujnowane przez gąsienice strzygoni choinówki w latach 1922-24. Pozbawione igieł drzewa trzeba było powycinać. Na ogołoconych miejscach natychmiast powstawały lotne wydmy, a w kotlinach – bagniska i nawet jeziorka. Część obszarów pokryła się olbrzymimi wrzosowiskami. Wszystko to utrudniało ponowne zalesienie. Kres strzygoni położyły nie środki chemiczne ani inna działalność człowieka, lecz pasożyty i wirusy, a w szczególności grzyb żerujący na gąsienicach i owadach sówki. Obecnie większość lasów Puszczy stanowią drzewostany sosnowe ok. 50-letnie. Lasów liściastych jest 6%, głównie na pobrzeżu, nad wodami. W latach 1980-82 ponownie lasom Puszczy Noteckiej zagroził groźny szkodnik, tym razem brudnica mniszka. Dla uratowania drzewostanów przeprowadzono zakrojoną na szeroką skalę akcję zapobiegawczą przy pomocy środków chemicznych rozpylanych z samolotów.
Dawniej drewno spławiano Wartą i Notecią do Berlina, Frankfurtu n. Odrą i Szczecina, gros jednak przeznaczając na opał. Obecnie – ze względu na wiek – tylko niewielka część masy drzewnej wynoszącej ok. 15 min m3, pochodząca z czyszczenia lasów, stanowi surowiec do produkcji płyt pilśniowych w zakładach w Czarnkowie. Lasami administruje 7 nadleśnictw: Kar-win, Międzychód, Oborniki, Pniewy, Potrzebowice, Sarbia, Wronki. Wędrówka drogami Puszczy, choć może nieco monotonna, posiada wiele specyficznego uroku.
Szczególnie godna polecenia jest jesienią, gdy przy drogach kwitną wrzosy, a lasy obfitują w grzyby.
W latach II wojny światowej lasy Puszczy były areną działań oddziałów zwiadowczych Armii Radzieckiej.
W okresie późniejszym wylądowały w Puszczy dalsze grupy zwiadowców radzieckich, a także żołnierzy Wojska Polskiego.MUCHOCIN-Wieś nad Wartą, 3,5 km na zach. od Międzychodu.

Stara wieś, w XIV w. stanowiła własność cystersów z Bledzewa. W XIX w. czynna tu była kopalnia węgl brunatnego i dwa młyny wodne. We wsi znajduje się kilka starych domów o konstrukcji szachulcowej. Gospodarstwo doświadczalne poznańskiej AR. Przy drodze do Międzychodu rośnie okazały, stary dąb. Koło Muchocina czynna jest obecnie kopalnia torfu nawozowego.
Opodal drogi z Międzychodu do Muchocina ok. 2 km od st. kol. Międzychód, na wysokości szarego domku, stojącego po lewej stronie drogi idąc z Międzychodu, na wysokim stromym brzegu Warty, znajduje się wczesnośredniowieczne grodzisko, zwane przez okoliczną ludność „Zbójecką Górą”. Ma ono czworokątne, dobrze zachowane wały, z wklęsłą niecką porośniętą krzakami. Wysokość wałów wynosi ok. 4 m, długość boków – ok. 50 m. Z grodziska, wznoszącego się ok. 20 m nad poziom płynącej w dole Warty, roztacza się ładny widok na rzekę i leżący w jej dolinie Międzychód.
1,5 km na pd., w rynnie jeziornej położone jest jez. Tuczno pow. 56 ha, 1,5 km na zach. leży Jez. Winiarskie Winnagóra: pow. 68 ha o urozmaiconej linii brzegowej, pięknie otoczone lasami mieszanymi. Stąd w kierunku pn.-zach. leżą 3 dalsze jeziora: Głębokie pow. 20 ha, Płytkie Płotkowe, zwane też Pleśno, Mieszyn Wielka Maszyna, pow. 9 ha; nazwa ta związana jest z istniejącym tam dawniej tartakiem.

SOJEWO-Wieś położona na krawędzi głębokiej doliny, przy szosie Pniewy-Wronki.

Obok kościoła pomnik ku czci ofiar ostatniej wojny odsłonięty w 1946 r. W dolinie strumienia znajdują się 3 grodziska wczesnośredniowieczne. Wskazuje to na gęste zaludnienie tych okolic w przeszłości, jak i na jakąś wyjątkową rolę strategiczną. Być może grodziska te broniły szlaku handlowego, wiodącego z Poznania do Sierakowa.
3 km na pd. od Nojewa, nad Jez. Psarskim pow. 40 ha leży wieś Psarskie. Stara ta osada stanowiła w XIV w. włość Nałęczów. Kościół – powstały w XV w., odnowiony w XVII i XVIII w. – zachował gwiaździste sklepienie. Wyposażenie wnętrza barokowe. Przed wojną zgromadzone były we dworze zbiory artystyczne oraz galeria obrazów. Nad jeziorem kąpielisko nie strzeżone.

PRZYTOCZNA-Duża wieś przy linii kolejowej i szosie Poznań-Gorzów. Położona nad jez. Przytoczno 20 ha, w dolinie przepływającego tutaj strumienia. Siedziba Urzędu Gminy.
W czasie II wojny światowej znajdował się obóz jeńców francuskich, pracujących na roli w miejscowym majątku. Do 1945 r. we wsi przetrwała dość znaczna grupa ludności polskiej. W parku mieści się dworek z XVIII w., obecnie siedziba dyrekcji Kombinatu PGR
Goraj. W drzewostanie parku wyróżnia się kilka dorodnych dębów. Na skraju parku okazały dom kultury PGR. Nad jeziorem neoromański kościół z wysoką ceglaną wieżą. Przy szosie do Gorzowa pomnik 2 Armii WP, odsłonięty w 1975 r.
Kombinat PGR Goraj należy do przodujących przedsiębiorstw w skali krajowej. Gospodaruje na 20 000 ha, zatrudniając 2200 osób. Specjalizuje się w produkcji zwierzęcej. W ramach kombinatu istnieją specjalistyczne zakłady rolne, zajmujące się m.in. hodowlą bydła i owiec m.in. ferma bydła dla 960 krów mlecznych położona przy szosie do Poznania oraz ferma trzody produkująca rocznie 50 000 warchlaków. W Przytocznej znajdują się zakłady przemysłu rolnego kombinatu: mieszalnia pasz, suszarnia zielonek, wytwórnia mlekowitu, gorzelnia; zakład transportu; zakład budowlany z tartakiem i betoniarnią oraz usług socjalnych.

Od Dąbrowy Górniczej na północnym wschodzie aż po Gliwice na południowym zachodzie rozciąga się na powierz­chni ponad 2,7 tys. km kw. jedyny w Polsce i jeden z nie­licznych w Europie ośrodek miejski. Górnośląski Okręg Przemysłowy, nazywany nie bez racji miastem wielu miast, położony w północnej części Górnośląskiego Zagłębia Wę­glowego, jest miejscem niebywałej koncentracji przemy­słu — kopalń, hut, elektrowni, koksowni, fabryk przemy­słu maszynowego, chemicznego, włókienniczego. Na tej niewielkiej przestrzeni skupiło się 13 dużych miast — Będzin, Bytom, Chorzów, Czeladź, Dąbrowa Górni­cza, Gliwice, Katowice, Mysłowice, Ruda Śląska, Siemia­nowice Śląskie, Sosnowiec, Świętochłowice i Zabrze. Ota­czają je silnie uprzemysłowione i zurbanizowane mniejsze miasteczka i osady. W ostatnich kilkunastu latach na po­łudnie od Katowic rozwinął się wielki ośrodek miejski — Tychy, liczące obecnie 154 tys. mieszkańców, które wraz z pobliskim Mikołowem ciążą coraz wyraźniej ku Katowi­com i GOP. W GOP żyje i pracuje ponad 2,2 min ludzi. Gęstość za­ludnienia przekracza 820 mieszkańców na 1 km kw. 92 proc. wszystkich mieszkańców GOP — to ludność miejska. Tak mówi statystyka, lecz w praktyce nawet ci, którzy miesz­kają na wsi o ile jakiekolwiek osiedle w GOP można nazwać wsią są związani z przemysłem i miastem, jeżdżąc tam do pracy, na zakupy, do kina, czy teatru. Specyficzną cechą miast GOP-u jest ich wzajemne prze­nikanie się, zrastanie w jedną całość. Granice miast są w większości umowną linią ułatwiającą tylko administrację. Granicą jest nieraz ulica, jezdnia. Często tylko tablice informacyjne są jedynym punktem rozdzielającym, jak to jest np. między Chorzowem i Katowicami, gdzie po jed­nej stronie ul. Dzierżyńskiego rozciąga się największe katowickie osiedle mieszkaniowe TYSIĄCLECIE, a po dru­giej, już w Chorzowie, Wojewódzki Park Kultury i Wypo­czynku. To bliskie sąsiedztwo ma swoje dobre i złe strony. Trzeba je przyjąć z całym dobrodziejstwem inwentarza w spadku po przeszłych latach. Aglomeracja ta rozwinęła się w ciągu ostatnich 100 lat, na bazie bogatych pokładów węgla. Nikt przy narodzinach miast GOP nie zwracał uwagi na piękno i funkcjonalność zespołów miejskich, ochronę środowiska naturalnego, nikt nie dbał o zapewnienie przestrzeni dla nowych domów. Zabudowa była chaotyczna, dyktowana po­trzebami i interesem poszczególnych właścicieli zakładów przemysłowych. Dlatego w centrum miasta huty sąsiadują z budynkami mieszkalnymi, dlatego też tu właśnie powsta­ły osławione śląskie familoki, w których gnieździli się ro­botnicy z rodzinami i eleganckie, choć nieliczne, kamieni­ce secesyjne dla kadry administracyjnej i technicznej za­kładów. Ten układ miast przetrwał w wielu przypadkach jeszcze do dziś. Miasta nie zniszczone wojną dopiero w ostatnich kilku­nastu latach zaczęły gwałtownie zmieniać oblicze. Powsta­ją nowe osiedla mieszkaniowe, ciągi komunikacyjne, centra handlowe. W tych przedsięwzięciach pomaga bliskie są­siedztwo. Miasta wspólnie realizują inwestycje komunalne i komunikacyjne, koordynują plany rozwojowe. Przykładem takiej ścisłej współpracy są Chorzów, Ruda Śląska i Świę­tochłowice. Pogłębia to procesy integracyjne miast GOP, dzięki koncentracji środków umożliwia realizację kosztow­nych, lecz niezbędnych dla każdego miasta inwestycji. Po­wstają takie obiekty np. handlowe, służące mieszkańcom kilku miast. Takim jest m.in. oddany do użytku w 1978 roku duży dom handlowy Nowosam ROŻDZIEN, usytuowany przy trasie E-16 na granicy między Katowicami i Sosnow­cem. O GOP można by jeszcze dużo pisać. Nie odda to jed­nak w pełni charakteru tego regionu. GOP trzeba zwiedzić. Można zacząć w każdym mieście 1 w każdym punkcie. Będzin — miasto liczące około 74 tys. mieszkańców — położone jest w północno-wschodniej części GOP w odle­głości 11 km od Katowic nad Czarną Przemsza. Sąsiaduje od zachodu z Czeladzią, od wschodu z Dąbrową Górniczą, od południa z Sosnowcem. Stare miasto zachowało po części jeszcze średniowieczny układ ulic z fragmentami miejskich murów obronnych z dwoma basztami z ok. 1364 r., pałac gzichowski z XVIII w. będący obecnie siedzibą Domu Kultury i wreszcie najcie­kawszy obiekt — zamek będziński na Górze Zamkowej od­restaurowany w 1956 r., który jest siedzibą muzeum. Zamkiem też wiążą się najstarsze dzieje miasta. Już w XIII w. był on punktem obronnym i skupiał wokół sie­bie, u podnóża skalistego wzniesienia podgrodzie. Kazimierz Wielki zbudował murowaną warownię i w 1358 r. nadał Będzinowi prawa miejskie. W 1365 r. miasto otrzymało mury miejskie, chronią je przed częstymi w rejonie granicz­nymi napaściami. Prawo do składowania soli nadane mia­stu przez Kazimierza Jagiellończyka w 1464 r. stało się źró­dłem bogactwa mieszczan i rozwoju gospodarczego. W 1616 r. pożar zniszczył miasto i zamek. Po odbudowie zamek najechali i złupili Szwedzi w 1655 r. Do upadku wa­rowni przyczynili się Hohenzollerowie, którzy otrzymali go od rządu pruskiego po II rozbiorze Polski i oddali w pry­watną dzierżawę. Przeznaczony do rozbiórki na skutek wa­lenia się murów w 1825 r. ocalał dzięki remontowi w 1833 r. Niewiele to pomogło i w następnych latach zamek niszczał coraz bardziej. Plany odbudowy zostały zrealizowane do­piero po wojnie, w latach 1955—56. Z upadku po wojnach szwedzkich Będzin podniósł się do­piero w XIX w., gdy w mieście powstała duża kopalnia węgla kamiennego KSAWERY i huty cynkowe. W 1858 r. miasto znalazło się na szlaku kolei warszawsko-wiedeńskiej. Przemysł był przyczyną rozbudowy Będzina i jego wyjścia poza obręb dawnych murów miejskich. W mieście stosunkowo wcześnie ukształtowała się silna, świadoma klasa robotnicza. W okresie międzywojennym Będzin znany był z radykalnych nastrojów proletariatu. Nieprzypadkowo więc prześladowania okupanta szczegól­nie silnie dotknęły mieszkańców miasta. Będzin jednak dość szybko zaleczył wojenne rany. Obecnie jest on ważnym ośrodkiem przemysłowym. Naj­ważniejsze zakłady przemysłowe miasta to: huta BĘDZIN, kopalnia węgla, elektrownia, wytwórnie narzędzi, jeden z nowocześniejszych zakładów obuwniczych, zakłady me­talowe.

Miasto położone nad rzeką Jaskrzanką, na skraju Puszczy Knyszyńskiej, przy drodze nr 190, w odległości 30 km od Białegostoku. Obecnie liczy około 2650 miesz­kańców.
Początki Knyszyna są datowane na połowę XIII w., kiedy to nad rzeką została założona osada leśna, a w 1264 r. zbudowano w niej pierwszy kościół drewniany. W wieku XIV u ujścia rzeczki Wodziłówki do Jaskrzanki został zbudowany gród litewski będący strażnicą gra­niczną od strony Mazowsza. Na miejscu grodu w latach 1509—1520 wzniósł swój dworek Mikołaj Radziwiłł, kan­clerz litewski. Tędy przebiegał wówczas trakt prowadzą­cy z Warszawy do Grodna i dalej na Litwę, nazywa­ny litewskim. W 1520 r. Mikołaj Radziwiłł na miejscu drewnianego zbudował nowy kościół murowany. Przez krótki okres Knyszyn był ośrodkiem reformacji, czynna była drukarnia kalwińska. Podczas pomiary włócznej dobra knyszyńskie zostały oddane przez Bonę Zygmun­towi Augustowi i jeszcze przed 1537 r. powstało tutaj miasto.
Z polecenia króla zbudowane zostały dwa zamki kny­szyńskie — jeden w miejscu, gdzie poprzednio stał dwór Radziwiłłów, drugi — myśliwski gdzie obecnie znajdu­je się PGR przeznaczony dla ukochanej Barbary Radzi­wiłłówny, przy czym budowniczym był Hiob Bretfus. Knyszyn stanowił za czasów królewskich siedzibę sta­rostwa, był liczącym się ośrodkiem handlowym. W cza­sie pobytu króla Knyszyn spełnał rolę stolicy Polski. Tutaj w dn. 25 III 1568 r. Zygmunt August powołał do życia Komisję Morską, pierwszy organ władzy państwo­wej naszej floty. Tutaj też król Zygmunt August po cięż­kiej chorobie w 1572 r. zakończył życie. Wkrótce — w 1663 r. — Knyszyn został zastawiony Orsettim, później przeszedł w ręce Gnińskich, Czapskich, Krasińskich, w tym także znanego poety Zygmunta Krasińskiego, oraz Raczyńskich. W połowie XIX w. powstały w Knyszynie manufaktury tkackie, liczne były strajki. Zakłady włó­kiennicze uległy jednak zniszczeniu w czasie I wojny światowej i już nie były odbudowane. W okresie oku­pacji hitlerowskiej ulokowano w Knyszynie obóz karny,
hitlerowcy dopuszczali się morderstw wobec więźniów tego obozu, a także mieszkańców Knyszyna. Wywieźli do obozu w Treblince całą ludność żydowską i tam wy­mordowali.
Obecnie w Knyszynie jest Państwowe Gospodarstwo Rolne i Państwowe Gospodarstwo Rybackie, zakład pro­dukcji podzespołów telewizyjnych, kilka drobnych za­kładów rolno-spożywczych, metalowych, materiałów bu­dowlanych. Knyszyn jest także ośrodkiem garncarstwa.
Zachował się barokowy układ przestrzenny z XVI w., na przecięciu przechodzących tędy szlaków komunika­cyjnych. Obszerny czworoboczny rynek został założony na miejscu dawnego placu targowego. Z naroży rynku wychodzą ulice. Na rynku znajduje się nie posiadający zabytkowego charakteru ratusz, na nim tablica upamię­tniająca zamordowanych w dn. 2 XI 1942 r. 74 miesz­kańców Knyszyna narodowości żydowskiej. Druga ta­blica umieszczona na znajdującym się przy rynku po­sterunku MO czci pamięć funkcjonariuszy SB i MO po­ległych o utrwalenie władzy ludowej.
Najcenniejszym zabytkiem Knyszyna jest kościół. Mu­rowany, zbudowany na rzucie prostokąta, z apsydą, dwo­ma bocznymi kaplicami i zakrystią. W 1710 r. podczas pożaru zawaliło się prawie całe sklepienie, wtedy za­stąpiono je zwykłym sufitem płaskim wspartym na 6 filarach. W 1900 r. nawa została pokryta weneckim ka­setonowym wiszącym sufitem, rzadko na ogół spotyka­nym. W 1902 r. przedłużono kościół o 7 m, dobudowując część zachodnią z wieżą. Została ona wzniesiona na rzu­cie czworoboku, u góry jest ośmioboczna.
Wewnątrz zwraca uwagę gwiaździste sklepienie zacho­wane jedynie w prezbiterium. W barokowym ołtarzu głównym znajduje się obraz. Poza ołtarzem głównym są jeszcze dwa ołtarze boczne oraz dwa umieszczone w ka­plicach. W jednym z nich z prawej strony ciekawa rzeź­ba Chrystusa niosącego krzyż na Golgotę, wykonana przez nieznanego bliżej ludowego artystę. Warto także zwrócić uwagę na kropielnicę z 1466 r. znajdującą się przy wejściu bocznym. Kościół posiada podziemia, w których znajdowały się przez pewien czas zwłoki Zyg­munta Augusta. Obecnie podziemia są zamurowane.
W pobliżu kościoła lamus drewniany z podcieniami z XVIII w. Przy drodze nr 190 kamień pamiątkowy z ta­blicą informacyjną, na miejscu byłego hitlerowskiego obozu karnego. Przy drodze prowadzącej w kierunku dworca kolejowego resztki zabytkowych cmentarzy: pra­wosławnego i ewangelickiego.
W pobliżu 2 km „Góra królowej Bony”, gdzie był zamek królewski i gdzie wg legendy mistrz Twardow­ski wywoływał ducha Barbary Radziwiłłówny. Legendy związane są również ze studnią pozostałą po dawnym za­meczku myśliwskim Barbary Radziwiłłówny, który znaj­dował się w miejscu gdzie w chwili obecnej jest Pań­stwowe Gospodarstwo Rybackie. W odległości 4 km na pn. od Knyszyna znajduje się Jezioro Zygmunta Augu­sta, nazywane również Czechowskim. Utworzone zosta­ło około 1560 r. przez spiętrzenie wód rzeczki Nereśli. Zajmuje pow. 400 ha.KORYCIN-Wieś położona u ujścia rzeczki Kumiaiki do Brzozów­ki, przy drodze nr 9, prowadzącej z Białegostoku do Au­gustowa. Pierwotna nazwa tej miejscowości Dąbrówka–Kumiała.
Przypuszcza się, że Korycin został założony w począt­kach XVI w. W 1517 r. król Zygmunt Stary ufundował w Korycinie drewniany kościół, który widocznie spło­nął lub uległ znleszczeniu, gdyż kolejny kościół drew­niany ufundował Hieronim Wołłowicz, właściciel dóbr korycińskich. Parafia została utworzona na mocy przy­wileju Zygmunta III Wazy w 1601 r. Prawa miejskie Korycin otrzymał w 1634 r. Miasto było ośrodkiem lo­kalnego handlu, zamieszkiwała w nim przeważnie lud­ność żydowska.
Na przełomie XIX i XX w. Korycin utracił prawa miejskie. W okresie okupacji hitlerowskiej ludność ży­dowska została wywieziona do obozu koncentracyjnego w Treblince i wymordowana. Obecnie w Korycinie za­mieszkuje około 600 mieszkańców. Wieś posiada za­bytkowy układ przestrzenny z XVII w. Centrum tego układu stanowi czworoboczny rynek i rozchodzące się z niego w różne strony ulice. Na rynku obelisk paświę-cony pamięci funkcjonariuszy SB i MO poległych o utrwalenie władzy ludowej. Warto obejrzeć kościół neogotycki, zbudowany na planie krzyża łacińskiego, z 2 wieżami.
W okolicy znajdują się grodziska pojaćwieskie, naj­bliższe w sąsiedniej wsi Kumiała, inne w Jasionowej Do­linie oraz w Jatwiezi Małej.KALINÓWKA KOŚCIELNA-Wieś położona nad lewym dopływem płynącej w po­bliżu rzeczki Nereśli, w urozmaiconym polodowcowym terenie, przy drodze lokalnej prowadzącej z Knyszyna do Moniek.
Początkami wieś sięga końca XIV w., kiedy to sta­nowiła własność Radziwiłłów. W okresie okupacji hitle­rowskiej w Kalinówce Kościelnej hitlerowcy zorganizo­wali obławę, podczas której zabrali z kościoła i umieści­li w obozie karnym w Knyszynie kilkadziesiąt osób. We wsi znajduje się szkoła i mleczarnia.
Najcenniejszym zabytkiem jest kościół. Pierwszy ko­ściół i parafia zostały ufundowane przez Mikołaja Ra­dziwiłła wojewodę wileńskiego. Zostały one uposażo­ne przez Zygmunta Augusta. W dniu 17 VIII 1761 r. ko­ściół spłonął wraz z plebanią i cennym archiwum. Obec­ny kościół modrzewiowy zbudowano w 1774 r. staraniem ks. Adama Swierzbińskiego, kanonika inflanckiego. Zbu-

dowany na rzucie prostokąta, trzynawowy, z wieżycz­kami, o barokowych ołtarzach i wposażeniu wnętrza po­chodzącym z XVIII i XIX w. W pobliżu kościoła znaj­duje się lamus z 2 poł. XVIII w.

Lasy pokrywają ok. 43% powierzchni Pojezierza. Pod tym względem Pojezierze należy do najbardziej lesistych regionów w Wielkopolsce średnia krajowa zalesienia wynosi 27%, województwa poznańskiego 23%). W zależności od podłoża różne jest oblicze lasów. Na prawym brzegu Warty, na piaszczystych wydmach tylko sosna i brzoza znalazły warunki do rozwoju. Przeważają tutaj monokulturowe lasy sosnowe, wchodzące w skład Puszczy Noteckiej. W podszyciu towarzyszy im jałowiec, w starszych borach i na polanach rozpościerają się olbrzymie połacie wrzosowisk. Jedynie w pobliżu jezior i nad strumieniami szata leśna wzbogaca się: olchy, dęby, czarne topole tworzą oazy drzew liściastych. Na lewym brzegu rzeki lasów jest mniej, lecz są bardziej urozmaicone. Położone przeważnie w pobliżu jezior, porastają liczne jary i zbocza rynien jeziornych. Wspaniałe partie lasów bukowych znaleźć można m.in. nad Jez. Lutomskim, Jez. Białokoskim, koło Lewic. Częstsze są również partie lasów mieszanych. Jeszcze dalej, na południowych krańcach Pojezierza, na obszarze Zandru Nowotomyskiego, znowu panuje niepodzielnie sosna. Sosna stanowi ok. 90% drzewostanu lasów, świerk i inne iglaste – 3%, a 7% przypada na drzewa liściaste.
Pozostałością dawnej puszczy, zalegającej kiedyś całkowicie te tereny, są drzewa – pomniki przyrody. Najwięcej wśród nich jest dębów, często o obwodzie ponad 6 m, które spotkać można w rezerwacie Kolno, koło Lubosza i Lewic. Najgrubszy dąb rośnie w osadzie Marianowo k. Sierakowa, mając 780 cm obwodu. Najstarszymi drzewami są cisy, rosnące przeważnie w parkach )Mnichy, Lewice, Ławica, Lubosz). Jednym z najstarszych cisów jest okaz rosnący w parku w Gorzy-niu, jeszcze starszym okazem szczyci się Goraj. Dużo ciekawych drzew, często o rozmiarach kwalifikujących je na pomniki przyrody, spotkać można w dawnych parkach dworskich. Jednym z najciekawszych – i najlepiej utrzymanym – jest park w Kwilczu z piękną aleją kasztanowców, platanami i miłorzębem. Ciekawsze parki znajdują się w Ławicy )modrzew, dęby), Rozbitku, Gorzyniu i Mnichach. Z rzadkich roślin rosnących na terenie Pojezierza należy wymienić owadożerną’ rosicz-kę – okrągło- i długolistną )torfowiska k. Kukułki, Gorzynia, Zielonej Chojny), goździk siny )m.in. jez. Głęboczek), ostrołódkę kosmatą )nad Jez. Kłosowskim), bagno )k. Kukułki i Gorzynia), przetacznik ząbkowaty )grodzisko nad Jez. Lutomskim), skrzyp olbrzymi )nad Jez. Lutomskim), zimoziół północny )nad Jez. Mierzyńskim), lilię złotogłów )nad Jez. Białokoskim, Jez. Lutomskim i na Czaplich Wyspach), widłak spłaszczony )nad Jez. Lutomskim). Bogata flora pokrywa torfowiska mszarne koło Zielonej Chojny, Gorzynia, Bielska i nad Jez. Mniszym. Rzadkie gatunki grzybów zobaczyć można w rezerwacie nad Jez. Lutomskim )m.in. monetkę śluzowatą i purchawkę olbrzymią). .
Równie bogaty jest świat zwierząt. W lasach żyje mnóstwo dzików, jeleni, sarn. Na całym obszarze spotkać można borsuki, a w okolicach Sierakowa – daniele. W Puszczy Noteckiej w 1953 r. ponownie, przejściowo, pojawiły się wilki. Duża liczba jezior sprzyja rozwojowi ptactwa wodnego. Obok gatunków ogólnie spotykanych na wyróżnienie zasługują: bocian czarny )Leśnictwo Muchocin), tracz długodziób, gągoł )kaczka krzykliwa), czapla siwa, żuraw, łabędź, kraska, a z drapieżników – kania czarna i sokół wędrowny. W latach dwudziestych na Czaplich Wyspach gnieździł się orzeł bielik )jedyne miejsce w Wielkopolsce) oraz orzeł rybołów, a do dziś często spotyka się na Czap-lich Wyspach kormorany. W okolicach Międzychodu żyje żółw błotny, a na całym Pojezierzu spotkać można niejadowitego węża gniewosza miedziankę. W głębinach wód Jez. Sremskiego i Jez. Górzyńskiego żyją takie ryby, jak głębiel-sieja i sielawa. W rezerwacie nad Jez. Lutomskim spotkać można kilka gatunków ślimaków, m.in świdrzyka i ślinika leśnego.
Miejsca o szczególnie ciekawej florze i faunie uznane zostały za rezerwaty przyrody. Są to: Czaple Wyspy na Jez. Kłosowskim – kolonia czapli, Buczyna Lutomska – piękny las bukowy, las sosnowy z bogatym poszyciem nad Jez. Mniszym, torfowisko przy pd. brzegu tegoż jeziora oraz okolice Kolna, gdzie rośnie wspaniały las o charakterze pierwotnym, z potężnymi dębami. W przyszłości projektuje się utworzenie rezerwatów krajobrazowych na wzgórzach koło wsi Silna )w pd. części Pojezierza), w rejonie Swiechocińskich Gór oraz w strefie moreny czołowej między Dormowem a Nowym Gorzyckiem Dormowskie Góry z najwyższym wzniesieniem – Królewską Górą).Pojezierze posiada gęstą sieć połączeń komunikacyjnych. Z Międzychodu – centrum regionu, a zarazem lokalnego węzła kolejowego – wybiegają linie kolejowe do Poznania, Szamotuł, Gorzowa Wlkp., Międzyrzecza i Zbąszynia. Kursują na nich pociągi relacji Poznań-Gorzów, Szamotuły-Międzyrzecz i Międzychód -Zbąszyń. Pociągi dalekobieżne omijają Pojezierze, toteż turysta przybywający z odleglejszych stron kraju, musi przesiadać w Poznaniu lub w Szamotułach. Bilety wycieczkowe powrotne, ze zniżką 33%, można wykupić z Poznania do Sierakowa.
Stosunkowo gęstą sieć komunikacji kolejowej uzupełniają szosy. Główną szosą jest tu szosa Poznań- Pniewy-Skwierzyna-Gorzów-Szczecin. Z pozostałych dobrą nawierzchnię posiadają: Gorzyń-Międzychód-Drezdenko, Międzychód-Sieraków-Wronki, Sieraków-Kwilcz, Lubosz-Lutomek-Lutom-Sieraków, Gorzycko-Pszczew, Upartowo Kwilcz-Chrzypsko Wielkie-Wróblewo, Chrzypsko Wielkie-Sieraków. Inne szosy łączą Gorzyń z Łowyniem i Swiechocinem, Pniewy z Łężeczkami, Międzychód z Muchocinem. Miejscowości położone przy szosie gorzowskiej mają świetne połączenie ośmioma autobusami z Poznaniem i Gorzowem w tym dwa pośpieszne i jeden przyśpieszony. Ponadto PKS utrzymuje m.in. następujące linie: Poznań- -Pniewy–Kwilcz-Sieraków-Międzychód, Poznań- -Szamotuły-Wronki-Sieraków-Międzychód, Międzychód-Drezdenko-Gorzów, Międzychód-Pszczew- -Międzyrzecz-Gorzów, Międzychód-Pszczew-Międzyrzecz, Wronki-Sieraków-Międzychód, Wronki- -Chrzypsko-Sieraków-Międzychód. Lokalne linie autobusowe łączą Międzychód z Muchocinem, Swiechocinem, Lewicami, Miłostowem, Lutomiem i Pniewami przez Mościejewo. W okresie letnim liczne połączenia łączą Międzychód Ustronie Mierzyn z centrum miasta. Bliższe dane odnośnie do komunikacji kolejowej i autobusowej podano przy omawianiu poszczególnych miejscowości. Ważnym momentem turystycznej wędrówki jest sprawa noclegów. Dla posiadaczy namiotów miejsc biwakowych jest na tych terenach pod dostatkiem. Woda i las są prawie wszędzie. Wyznaczone przez nadleśnictwo pola biwakowe znajdują się przy pd.-wsch. brzegu Jez. Bucharzewskiego, koło Leśnictwa Jeziorno koło Sierakowa, w Łężeczkach nad Jez. Chrzypskim, na pcfc-wsch. brzegu jez. Obierznie koło Łubosza, na wsch. brzegu Jez. Młyńskiego w Prusimiu, na zach. brzegu Jez. Lutomskiego przy Sierakowie, na „zach. brzegu Jez. Jaroszewskiego koło Góry, nad Jez. Łowyńskim przy drodze Łowyń-Swiechocin.
Pola namiotowe nad Jez. Jaroszewskim w Sierakowie i w Międzychodzie Ustroniu posiadają komplet urządzeń sanitarnych i gospodarczych. Dla wycieczek szkolnych czynne są w lipcu i sierpniu schroniska młodzieżowe w Chrzypsku Wielkim, Sierakowie, Lutomku, Międzychodzie, Pszczewie czynne cały rok, Rokitnie. Ze schronisk tych, w miarę wolnych miejsc, może korzystać każdy turysta. Hotele znajdują się w Międzychodzie i Pniewach. W Sierakowie w Ośrodku Wczasowym nad Jez. Jaroszewskim oraz w Międzychodzie Ustroniu i Pszczewie można wynająć domki kempingowe lub namioty na pobyty wczasowe. Socjalistyczny Związek Studentów Polskich prowadzi stację turystyczną w Bucharzewie nad Wartą. Stylowy gościniec „O-stęp” restauracja kat. I i hotel na 30 miejsc uruchomiono w 1974 r. przy szosie Poznań-Gorzów w Gorzy-niu. W Gorzycku przy rozwidleniu szosy do Gorzowa i Międzyrzecza znajduje się hotel PGR-u Goraj. Restauracje znajdują się w Kwilczu, Międzychodzie, Międzychodzie Ustroniu czynna w okresie letnim, Pniewach, Pszczewie oraz w Sierakowie m.in. restauracja sezonowa nad Jez. Jaroszewskim. Bary GS zlokalizowano w Chrzypsku Wielkim, Gorzycku, Kamionnej. Kwilczu, Luboszu, Łowyniu i Przytocznej. Stosunkowo gęsta sieć klubo-kawiarni „Ruch” i GS, które praktycznie znajdują się w każdej większej wsi. Podobnie gęsta jest sieć sklepów GS.
Pniewy czynna całą dobę, Kwilcz, Międzychód, Pszczew i Sieraków mają stacje benzynowe.

Pod względem hydrograficznym Pojezierze Mazurskie należy do najciekawszych regionów naszego kraju. Licz­ne naturalne szlaki wodne, duże bogactwo jezior i ich zgrupowania, prastare obszary bagien i torfowisk nadają tutejszemu krajobrazowi charakterystyczny wygląd, róż­ny od pozostałych regionów Polski. Na szczególną uwagę zasługują tu trzy działy wodne: dorzecze Wisły z jej prawobrzeżnymi dopływami, dorze­cze Pregoły odwadniane przez Łynę i Węgorapę oraz rzeki przymorskie z Baudą i Pasłęka. Zestawienie rzek o dorzeczach powyżej 2000 km2: a Dorzecze Wisły Ełk, długość 118 km, dorzecze 2501 km2, prawy dopływ Narwi poprzez Biebrzę Pisa, długość 80 km, dorzecze 4362 km2, prawy dopływ Narwi Omulew, długość 101 km, dorzecze 2052 km2, prawy do­pływ Narwi Orzyc, długość 143 km, dorzecze 2144 km2, prawy do­pływ Narwi Drwęca, długość 250 km, dorzecze 5536 km2, prawy do­pływ Wisły b Dorzecze Pregoły Węgorapa, długość 172 km, dorzecze 3639 km2 w tym na terenie Polski około 47 km2 Łyna, długość 289 km, dorzecze 7126 km2 c Rzeka przymorska Pasłęka, długość 211 km, dorzecze 2330 km2. Ełk jest dopływem Biebrzy i wypływa z zachodnich stoków Wzgórz Szeskich. Przepływa przez jeziora: Szwałk, Piłwąg, Łaźno, Łaśmiady i Ełckie. Na południe płynie płaską niziną podmokłych łąk, pokrytą miejscami lasami. Pisa wypływa z jeziora Roś, dalej płynie doliną pod­mokłych łąk wzdłuż wschodniego skraju Puszczy Piskiej i Puszczy Myszynieckiej, wijąc się wieloma meandrami wśród puszcz z fragmentami lasów zbliżonych do pier­wotnych. Rzeka ta przez Narew łączy system Wielkich Jezior Mazurskich z Wisłą. Rozoga jest prawobrzeżnym dopływem Narwi, o dłu­gości 70 km. Jej źródła znajdują się w okolicy miejsco­wości Jerutki, w południowej części centralnego zespołu wzgórz Pojezierza Mazurskiego. Źródła Omulwi znajdują się w Napiwodzkich Lasach. W górnym biegu odwadnia ona większe jeziora, jak Omulew, Dłużek, Sasek Wielki, Sędańskie, Szoby Małe, Wałpusz i inne mniejsze. Jest to rzeka bardzo ciekawa z punktu widzenia turystycznego. W środkowym biegu zatraca nieco te walory, płynąc przez podmokłe obszary Puszczy Myszynieckiej. Orzyc ma źródła w okolicy miejscowości Dębsk. W górnym biegu płynie przez obszary podmokłe, dopiero w okolicy Janowa przecina pasmo morenowych pagór­ków. Drwęca wypływa z okolicy Drwęcka na południowy zachód od Olsztyna, przepływając przez Jezioro Drwęc­kie, a następnie przez rozległą dolinę otoczoną licznymi pagórkami pokrytymi lasem. Dolina Drwęcy miejscami bardzo się zwęża, jej porośnięte lasem zbocza stają się urwiste. W okolicy Elgnówka Drwęca tworzy przełom, następnie osiągając znaczną szerokość zatraca charakte­rystyczne cechy bystro płynącej rzeki. Drwęca przepły­wa przez Ostródę i Nowe Miasto; w okolicy Ostródy łączy się z Kanałem Elbląskim Ostróda-Elbląg. Węgorapa wypływa z jeziora Mamry i przez tereny podmokłe płynie w kierunku granicy państwowej. Nad Węgorapa leży Węgorzewo. Źródła Łyny znajdują się w pobliżu wsi Łyna. Są one szczególnie interesujące ze względu na erozję wsteczną z licznymi wywierzyskami wypływającymi z glin more­nowych wąwozu o zboczach sięgających 60 m wysokości. Tereny wokół źródłisk są pokryte lasem mieszanym, zaś w dolinach zaroślami olszy czarnej i szarej. Cały teren źródlisk, o powierzchni 104 ha, stanowi rezerwat przy­rody im. Romana Kobendzy. W górnym biegu Łyna prze­pływa przez łańcuch jezior rynnowych, z których naj­większe i najgłębsze jest Jezioro Łańskie. Przepływa przez miasta: Olsztyn, Dobre Miasto, Lidzbark Warmiń­ski, Bartoszyce i Sępopol. Na Nizinie Sępopolskiej doli­na tej rzeki, o głębokości około 30 m i więcej, jest typo­wą rynną polodowcową. Źródła Pasłęki położone są w okolicy miejscowości Gryźliny, na płaskich zabagnionych łąkach. Dolina rzeki jest bardzo malownicza, miejscami z wysokimi i urwisty­mi zboczami pokrytymi lasami. W górnym biegu prze­pływa przez jeziora: Wymój, Sarąg, Łęguty i Isąg. W swym biegu przyjmuje wody Giłwy, Marągu, Drwęcy Warmińskiej, Miłakówki i Wałszy, następnie przepływa przez Braniewo i wpada do Zalewu Wiślanego.Zespół jezior pochodzenia polodowcowego na Pojezie­rzu Mazurskim liczy ponad 2700 naturalnych zbiorników wodnych o powierzchni ponad 1 ha. Największe central­ne zgrupowanie jezior, tak zwane Wielkie Jeziora Ma­zurskie, jest położone w okolicy Węgorzewa, Giżycka, Orzysza, Mikołajek i Rucian. Drugim, znacznie mniej­szym zespołem jest zgrupowanie jezior w okolicy Iła­wy, Starego Dzierzgonia i Ostródy. Poza tym Pojezierze Mazurskie jest usiane mnóstwem jezior o różnej wiel­kości. Jeziora położone w południowej i zachodniej części Pojezierza należą do zlewni Wisły. Wody ich są odpro­wadzane rzekami wielkiej pradoliny, w której płyną obecnie Biebrza, Narew i Wisła. Wody z jezior położo­nych w północnej części są odprowadzane do Zalewu Wiślanego rzekami: Pasłęka, Łyną i Węgorapa. Te dwie ostatnie są dopływami Pregoły. Z jezior części wschod­niej zbierają wody: Czarna Hańcza i Szeszupa, uchodzą­ce do Niemna oraz Lega, wpływająca do jeziora Selmęt Wielki. Dział wodny między tymi zlewiskami przebiega na pół­nocnym krańcu Jeziora Niegocińskiego, z którego wody mogą odpływać zarówno do Pregoły dopływem Węgorapy, jak i do Wisły za pośrednictwem Pisy. Zespół jeziora Mamry jest połączony z jeziorami Nie-gocin, Śniardwy i Roś systemem kanałów. Są to: Kanał Szymoński, Kanał Mioduński, Kanał Lelecki, Kanał Tałc-ki i Kanał Jegliński. Kanały te, połączone z szeregiem uporządkowanych mniejszych jezior i strug, tworzą pięk­ny szlak żeglowny dla turystyki wodnej* na Wielkich Je­ziorach Mazurskich. Kanał Elbląski bierze początek z Jeziora Drwęckiego, następnie prowadzi przez Miłomłyn, jezioro Jelonek, Ru­dą Wodę, Sambród i Pniewo do jeziora Druzno i Zalewu Wiślanego. Na tej drodze różnicę poziomu pomiędzy do­chodzącymi do około 100 m wzniesieniami na Pojezierzu a niziną nadmorską koło Elbląga pokonano przy pomocy pięciu ciekawie rozwiązanych pochylni. Odgałęzienie te­go szlaku wodnego, z Miłomłyna przez Jeziorak, ma po­łączenie z Iławą. Kanał Augustowski łączy dopływy Niemna z dopływa­mi Wisły. Przecina dział wodny obu rzek pomiędzy Czar­ną Hańczą, wpadającą do Niemna, a Netta, dopływem Biebrzy. Rzeki i strumienie wypływające z jezior i ba­gien, odpowiednio uporządkowane, tworzą właściwy sy­stem kanałowy. Główna trasa Kanału Augustowskiego zaczyna się od ujścia Biebrzy do Narwi. System wodny Kanału z licznymi jeziorami, rzekami i strugami płyną­cymi wśród lasów Puszczy Augustowskiej jest ciekawym szlakiem kajakowym Pojezierza Suwalskiego i Równiny Augustowskiej. Wśród jezior Pojezierza Mazurskiego wyróżniamy dwa zasadnicze typy. Pierwszy z nich, to jeziora rynnowe, odznaczające się dużym wydłużeniem, znaczną głębokoś­cią i stromymi brzegami. Powstały one na skutek erozji lodowcowej i prawdopodobnie przechodziły skompliko­wany rozwój. Drugim typem są jeziora morenowe, ma­jące kształty nieckowate, o urozmaiconej linii brzegowej. Ich zbiorniki wypełniły się wodą po wycofaniu się lo­dowca. Pod względem biologicznym można wyróżnić róż­norodne typy jezior, począwszy od form młodych, oligo-troficznych – ubogich w składniki pokarmowe, poprzez jeziora zasobne w życie roślinne i zwierzęce – eutroficz­ne oraz jeziora ulegające zatorfieniu. W jeziorach oligo-troficznych spotykamy rzadkie reliktowe gatunki roślin.

Wieś nad rzeką Wełną, 0,5 km na zachód od szosy Poznań— —Piła, 6 km na południowy zachód od Rogoźna. Znana od XIV wieku, w XVII wieku była niewielkim ośrodkiem sukiennictwa. Bardzo cennym obiektem jest drewniany kościół zbudowany w 1727 r. Obok kościoła w Tarnowie Pałuckim i Brokęcinie jest to najcenniejszy za­bytek budownictwa drewnianego w woj. pilskim. Kościół, zbudowany na planie krzyża łacińskiego, otaczają niższe tzw. soboty — kryte obejścia wzdłuż nawy oraz pod wieżą. Proste, jednolite wyposażenie wnętrza pochodzi z okresu budowy świątyni. Polichromię w typie iluzjonistycznym na drewnianych ścianach i stropie wykonał Adam Swach z Poznania, autor licznych polichromii kościelnych w Wiel­kopolsce i kraju. Na północ od kościoła wznosi się późno-barokowy pałac zbudowany w II poł. XVIII wieku, póź­niej silnie przebudowany. W sąsiedztwie także późnoba-rokowa oficyna z II poł. XVIII wieku, zniekształcona prze­budowami. Na zachód od wsi, na skraju pól, stoi baro­kowa kolumna, zapewne dawny znak graniczny. Do nie­dawna druga identyczna kolumna znajdowała się nie­opodal pierwszej. Wg legendy były to kolumny pamiąt­kowe po niefortunnym pojedynku, w wyniku którego po­legli obaj pojedynkujący się. Obok drewnianego kościoła, drugą dużą atrakcją Wełny jest odcinek rzeki Wełny długości 3,5 km ciągnący się w dół rzeki do osady Młyn Jaracz stanowiący rezerwat przyrody „Wełna”. Rzeka Wełna na odcinku od Rogoźna do Obornik w woj. poznańskim posiada znaczny spadek, bystry nurt, tak, że nie zamarza nawet w ostre zimy. Organizowane są tu zimowe spływy kajakowe. Rezerwat „Wełna” chroni rzad­ką florę i faunę charakterystyczną dla rzek górskich m. in. krasnorosty, glony nie spotykane gdzie indziej na Niżu. Opodal pałacu, przy kościele oraz nad Wełną rosną potęż­ne dęby — pomniki przyrody najgrubszy o obwodzie 710 cm . W ostatnich latach na terenie wsi pobudowano szereg no­wych, ładnych domów mieszkalnych. Lasy przylegające do Wełny stanowią wschodni kraj Puszczy Noteckiej. Z Wełny przez Jaracz Młyn do Obornik wiedzie szlak pie­szy nieznakowany . PKS — przystanek przy szosie Poznań—Piła, m. in. linie do Obornik, Piły, Poznania, Rogoźna. WYSOKA-Miasto na Wysoczyźnie Krajeńskiej, w pagórkowatej, bez­leśnej okolicy, w sąsiedztwie wzniesienia — Wysokiej Góry 156 m n.p.m. . Szosa lokalna Szamocin—Krajenka. Bocznica linii kolei wąskotorowej Białośliwie—Łobżenica 1800 mieszkańców. Pozbawione przemysłu miasto stano­wi zaplecze usługowe i handlowe dla rolnictwa. Nazwa wywodzi się od Góry Wysokiej. Pierwsza wzmianka o Wysokiej pochodzi z 1260 r. Osada była centrum znacz­nego terytorium stanowiącego własność Mikołaja Łodzi. W XVI wieku Wysoka została miastem. 2 stycznia 1919 r. władzę w mieście objęli powstańcy wielkopolscy. Utwo­rzono polską Radę Ludową i Straż Obywatelską. Wyso­ka stała się jedną z najbardziej na północ wysuniętych placówek powstańczych. Jednak dwa dni później Niemcy z Piły opanowali miasto. Kontrataki Polaków z Wyrzy-160 ska nie powiodły się i Wysoka wróciła pod panowanie polskie dopiero w styczniu 1920 r. Centrum stanowi sto­sunkowo duży rynek wraz z sąsiednimi ulicami oparty na planie trójkąta z pierzejami zabudowanymi domami po części z końca XIX wieku. We wschodniej części wznosi się barokowy kościół zbudowany w latach 1700—29 jako klasztorny dla augustianów. Pierwotna świątynia istniała tu już zapewne w XIII wieku. Jest to niewielka, trójna-wowa budowla, nakryta sklepieniem beczkowym. Wypo­sażenie wnętrza w większości jednolite: barokowe. Uwa­gę zwraca ładny, bogato ukształtowany łuk tęczowy. Nie­opodal kościoła na rozwidleniu ulic, pomnik ku czci żoł­nierzy Armii Radzieckiej.WAPNO-Osiedle przemysłowe na Wysoczyźnie Gnieźnieńskiej, przy linii kolejowej Gniezno—Nakło. Siedziba Urzędu Gminy. Wieś znana od XIII wieku. W 1828 r. zaczęto tu na więk­szą skalę wydobywać gips znajdujący się tuż przy po­wierzchni ziemi. Eksploatacja soli kamiennej, z której do niedawna słynęło Wapno rozpoczęła się w 1917 r. Znacz­ny rozwój kopalni nastąpił po 1945 r. W 1976 r. wydobyto w Wapnie ponad 500 tys. ton soli kamiennej z kilku po­ziomów z głębokości 340—530 m. W 1977 r. kopalnia prze­stała istnieć, zalana przez wody podziemne. 2 km na południowy wschód od Wapna położona jest wieś Srebrna Góra, dawna wieś szlachecka wymieniana w XIV wieku, a w XV—XVI w. miasto należące do Górków. Bar­dzo cennym zabytkiem jest klasycystyczny zespół dworski z końca XVIII wieku. Składa się on z dworu, oficyny, spichlerza i arkadowej bramy położonej na skraju parku. W latach 1967—73 zespół został gruntownie odnowiony. Mieści obecnie ośrodek szkoleniowy. Park o założeniu krajobrazowym posiadający szereg starych drzew, ozdo­biony jest stawem. 6 km na południowy zachód od Wapna, za wsią Smuszewo istnieją pozostałości dużego grodu powstałego w począt­kach epoki żelaza, ok. V wieku p.n.e. Gród zamieszkiwała prasłowiańska ludność kultury łużyckiej. Grodzisko two­rzy dziś owalne, wklęsłe w środku wzniesienie, o średnicy 185 m. Dominuje ono nad okolicznymi łąkami i jeziorami. W przeszłości, gdy poziom wód Jez. Czeszewskiego był wyższy, gród znajdował się na wyspie. W czasie badań prowadzonych od 1956 r. odsłonięto na grodzisku frag­menty drewnianych domów, wałów obronnych, ulic oraz duże ilości fragmentów ceramiki, kości, wyrobów ze szkła, żelaza, brązu, kamienia, drewna, złota i bursztynu. Roz­planowanie osady w Smuszewie było bardzo podobne do położonej w sąsiedztwie sławnej osady w Biskupinie.