Miasto pięknie położone nad rzeką o tej samej nazwie, w połowie jej biegu, na skraju Puszczy Knyszyńskiej, którą nieraz nazywa się tutaj Supraślską. Supraśl liczy obecnie ponad 4500 mieszkańców. Według niepewnych danych pierwsza osada miała być założona na miejscu gaju świętego poświęconego bożkowi wód Atreinposowi i gromowładnemu Perkunasowi. Bardziej udokumento­wane informacje dotyczą rzeki, która pod nazwą Sprzęś-la jest wymieniana w 1358 r. Zmieniono ją około 1437 roku na Spranślę, po czym w późniejszym czasie nazy­wano Supraślą.
Dzieje miejscowości potoczyłyby się zapewne inaczej gdyby nie zakon bazylianów. Zakonnicy przybyli do po­bliskiego Gródka ze słynnej Ławry Kijowskiej na zapro­szenie właściciela dóbr, Aleksandra Chodkiewicza. W 1500 roku w związku z zatargiem do jakiego doszło z miesz­kańcami Gródka na tle rozgraniczenia posiadłości, za­konnicy postanowili opuścić swoją dotychczasową sie­dzibę. Według legendy puścili na wody rzeki krzyż drew­niany ze świecami ofiarnymi, który zatrzymał się w uroczysku Sucha Gruda, wskazując miejsce, gdzie winni obrać nową siedzibę. Wspomniane uroczysko stanowi obecnie część miasta Supraśla. Już w 1501 r. zakonnicy zbudowali sobie drewniane cele i refektarz oraz nie­wielką cerkiew, również drewnianą. Cerkiew ta w 1 poł. XVII w. doszczętnie spłonęła. Już w 1503 r. przystąpili bazylianie do budowy drugiej cerkwi, murowanej o cha­rakterze obronnym. Od samego początku swego pobytu na tych terenach bazylianie cieszyli się poparciem i ży­czliwością ze strony metropolity ruskiego i arcykapłana smoleńskiego Józefa Sołtana. W 1504 r. otrzymali również przywileje i nadania od króla Aleksandra a w 1509 r. od Zygmunta Starego. W Supraślu znajdował się także za­mek Chodkiewiczów, wymieniany w 1549 r. Przypuszcza się, że Supraśl otrzymał prawa miejskie w XVI w. gdyż na mapie Makowskiego, sporządzonej pod koniec XVI w. oznaczono go jako miasto. W latach 1532—1557 zakonnicy podjęli budowę drugiej cerkwi, a w 1545 r. budowę mu­rowanego refektarza i kaplicy.
Między 1550 a 1667 r. gdy archimandrytą klasztoru był Sergiusz Kimbar, anonimowy malarz zwany Serbin Niek-tarij Malar wykonał w cerkwi obronnej wspaniałe freski przedstawiające postacie świętych, apostołów, proroków i męczenników. W 1664 r. snycerz gdański Andrzej Mo­dzelewski wyrzeźbił okazały ikonostas. W latach 1687— —1728 miała miejsce budowa wspaniałego pałacu anchi-mandrytów. Jeszcze w 1601 r. bazylianie jako jedni z pierwszych przyjęli unię kościelną, a w Supraślu osiadł metropolita całej zachodniej Rusi. Pałac archimandry-tów posiadał dwie kondygnacje. W Supraślu metropolita Leon Kiszka i właściciel dóbr Krzysztof Chodkiewicz za­łożyli oficynę drukarską. Drukarnię przeniesiono do Su­praśla z Zabłudowa około 1695 r., w 1711 r. uruchomiono papiernię. Po raz pierwszy w Polsce wydrukowano tu­taj: „Podróże Guliwera”, J. Swifta, „Cyd”, Corneille, prace znanego przyrodnika z Ciechanowca ks. Kluka. Początkowo używano wyłącznie języka starocerkiewnego później zaś polskiego. W 1807 r. wskutek zarządzenia władz pruskich drukarnię przeniesiono do Białegostoku.
Przy klasztorze znajdowała się specjalna szkoła kształ­cąca zakonników. W klasztorze była duża biblioteka, któ­rej najciekawszą pozycją był bez wątpienia słynny „Ko­deks Supraski” — rękopis pochodzący z XI w. W 1697 r. zbudowano bramę-dzwonnicę, która uległa pożarowi w 1702 r. W 2 poł. XVII w. przystąpiono do budowy gma­chów klasztornych, zakończono je dopiero w poł. XVIII wieku. Wtedy też w latach 1755—63 odbudowano bramę–dzwonnicę. Po przyłączeniu obwodu białostockiego do Rosji carskiej nastąpiła konfiskata dóbr zakonnych, w tym także dóbr bazylianów w Supraślu. Zabudowania przejęli mnisi prawosławni, którzy opuścili Supraśl do­piero w 1914 r.
Rząd carski po upadku powstania listopadowego wprowadził tytułem represji ekonomicznych granicę cel­ną między terenami włączonymi bezpośrednio do Rosji a Królestwem Polskim. Już w 1833 r. do Supraśla przy­był ze Zgierza Wilhelm Zachert, który „wydzierżawił” od rządu carskiego folwark pobazyliański i po ustawie­niu maszyn w budynkach gospodarczych rozpoczął pro­dukcję sukna. W 1836 r. wydzierżawił również południo­we skrzydło pałacu archimandrytów. W manufakturze Zacherta zatrudnionych było około 1000 robotników, wkrótce założyli w Supraślu swoje fabryki także Reich, Buchholtz i Auert. W 1857 r. w Supraślu było już 7 za­kładów produkujących sukno i korty. W 1861 r. Supraśl oficjalnie został uznany miastem.
Pod koniec XIX w. przemysł włókienniczy w Supraślu podupadł, natomiast zbudowano kilka młynów. W 1915 r. Niemcy, aby maksymalnie wykorzystać bogactwa Pusz­czy Knyszyńskiej, zbudowali w Supraślu tartak i założyli całą sieć kolejek leśnych.
Z Supraśla pochodzi jeden z uczestników szturmu na Pałac Zimowy w Piotrogradzie, późniejszy dowódca Ma­rynarki Wojennej w ZSRR Romuald Muklewicz, z za­wodu włókniarz. Działała tutaj KPZB i „Hromada”, mia­sto posiada bogate tradycje walk rewolucyjnych.
Podczas okupacji hitlerowskiej Supraśl bardzo ucier­piał. Zamordowani zostali działacze z okresu władzy ra­dzieckiej, wywieziono także do Treblinki i wymordowano ludność żydowską. Spalona została przez hitlerowców fabryka Cytrona. W okolicy Supraśla działały liczne ugru­powania partyzanckie, w mieście znajdował się jeden z komitetów antyfaszystowskich. Supraśl został wyzwo­lony przez wojska radzieckie w dn. 25 VII 1944 r. Wy­cofujące się wojska niemieckie wysadziły zabytkową cerkiew obronną.
Obecnie w Supraślu pracują niewielkie zakłady prze­mysłowe. W dalszym ciągu istnieje tartak, na miejscu dawnej fabryki Cytrona powstała spółdzielnia meblar­ska. Większość mieszkańców Supraśla dojeżdża do pracy w Białymstoku. Coraz znaczniejszą rolę odgrywa tury­styka.
Najcenniejszym zabytkiem Supraśla była cerkiew obronna wzniesiona w latach 1503—11, łącząca elementy budownictwa bizantyjskiego z gotykiem. Trzynawowa, orientowana, na planie prostokąta, o 4 cylindrycznych wieżach narożnych, czterech wielkich szczytach między wieżami, kopułą z ośmiobocznym, mocno wydłużonym bębnem. Wysokość cerkwi do sklepienia kopuły wynosiła 28 m. Wnętrza o różnych typach sklepień, bogatym iko­nostasie i pięknych freskach. Zniszczenie cerkwi w dn. 24 VII 1944 r. przez Niemców spowodowało jej całkowitą zagładę; udało się jedynie dzięki zabiegom inż. Paszkow­skiego zabezpieczyć niektóre freski. W 1964 r. podjęto prace konserwatorskie, dzięki którym można było w 1965 roku udostępnić je publiczności. Były one eksponowane w zbiorach muzeum białostock;ego, obecnie wróciły do pałacu opatów, umieszczono je w kaplicy i refektarzu, Zabezpieczono także przyziemia zburzonej cerkwi — do wysokości 2.5 m.
Pałac Opatów — archimandrytów, zbudowany w latach 1687—1728, na planie prostokąta, z bocznymi ryzalitami trójosiowymi i loggią między ryzalitami — przez całą szerokość korpusu od strony rzeki. Położony jest w kie­runku wsch. od ruin cerkwi, która była osią całego zało­żenia. Po rozbudowie w 1 poł. XVIII w. pałac posiadał na parterze następujące pomieszczenia: odlewnia, spiżar­nia, 3 pokoje archimandryty, drukarnia, kaplica, refek­tarz, kredens i kuchnia. Na piętrze 4 reprezentacyjne pomieszczenia archimandryty, biblioteka, magazyn dru­kowanych ksiąg, areszt, skarbiec i 3 inne pomieszczenia. Kaplica pałacu rozciągała się w pionie przez trzy kondyg­nacje, w rzucie zbliżona do kwadratu. Dekoracja ściany pn. pochodzi z 1 poł. XVIII w. Przedstawia ornamenty architektoniczne iluzjonistyczne oraz stylizacje roślinne w stylu rokokowym. Południowa ściana ze sztukatorską oprawą ołtarza przedstawia krawędź obłoków z promie­niami. Dekoracja plastyczna uległa całkowitemu zniszcze­niu podczas II wojny światowej. Obecna jest częściową rekonstrukcją. W kaplicy znajdują się różne zabytkowe przedmioty, makieta cerkwi obronnej oraz ocalałe fre­ski z cerkwi obronnej. Refektarz sąsiadujący z kaplicą posiada wydłużony prostokątny plafon. W narożnikach plafonu 4 kartusze przedstawiające: 1 paszczę Lewiata-na z potępionym, 2 symbol św. Jana Ewangelisty — orzeł oraz napis łaciński, 3 Mojżesza przy krzaku gore­jącym oraz napis „Ego sum ąui su”, 4 stół z insygniami dostojeństwa oraz napis „digni operari mercedere”. Pole wewnętrzne plafonu było dziełem zakonnika Antoniego Gruszeckiego około 1774 r. . Przedstawia grupę mężczyzn za biesiadnym stołem na tle pejzażu z architekturą i wej­ście kościotrupa. Napis „En cfiro post mortem vivo”. W re­fektarzu poza zabytkowymi przedmiotami umieszczono również część fresków. Skrzydło pd. klasztoru zbudowa­ne w latach 1755—63, tworzyło ciąg 6 elementów. Obec­nie wraz z pałacem archimandrytów wykorzystywane jest na pomieszczenia Zespołu Szkół Mechanizacji Rol­nictwa.
Dzwonnica — brama wysokości 24 m, wzniesiona w 1696 r. przez majstra Mańkowskiego, zniszczona przez pożar w 1702 r., odbudowana w latach 1755—63.
Katakumby pobazyliańskie. Znajdują się obok klaszto-
ru na terenie obecnego boiska, na skutek zniszczeń nie nadają sie do zwiedzania.
Stara poczta. Oryginalny z XVIII w. budynek dawnej poczty i karczmy z dachem krytym gontami, łamanym.
Cerkiew prawosławna znajduje się na terenie zespołu pobazyliańskiego obok dzwonnicy—bramy. Jest to budy­nek prostokątny, z dwuspadowym dachem.
Pałac Buchholtzów. Zbudowany w połowie XIX w., secesyjny wg niektórych autorów eklektyczny ze skrom­nym parkiem, posiada bogato zdobioną fasadę, a także wspaniałe wnętrza. Jest obecnie wykorzystywany przez Technikum Sztuk Plastycznych.

Miasto powiatowe, 24 km na północ od Wrocławia. Stacja kolei normalno i wąskotorowej i sieć połączeń autobusowych 14 linii zapewniają dogodne połączenie z Wrocławiem, a także z Obornikami Śląskimi i Oleśnicą.
Zdrojowisko ze źródłami mineralnymi, zawierającymi szczawy żelaziste. Są tu również źródła siarczane, stosuje się borowinę oraz światłolecznictwo i elektrolecznictwo. Wskazania: reumatyzm, Trzebnistość, choroby kobiece, ogólne osłabienie, rekonwalescencja.

Miasto połączone turystycznym szlakiem czerwonym z Obornikami Ślą­skimi i dalej z Brzegiem Dolnym.
Na skraju Bukowego Lasu, sąsiadującego z południowo-wschodniej strony z miastem, znajduje się ośrodek wypoczynku świątecznego, obejmujący między innymi rozbudowywane kąpielisko, hotel komunalny „Chata Turystyczna” z miejscami noclegowymi oraz barem-kawiarnią.

Wykopaliska archeologiczne wykazały, że już co najmniej w V w. n.e. rejon Trzebnicy zamieszkiwali Słowianie z plemiona Trzebowian.
Osada Trebenicz, powstała na skrzyżowaniu szlaków komunikacyjnych z Wrocławia przez Żmigród do Poznania i przez Milicz do Kalisza i Gniezna. Trzebnica wzmiankowana w 1138 r., stanowiła ważny punkt wymiany na skraju olbrzymiej puszczy, ciągnącej się daleko na wschód i północ od Wzgórz Trzebnickich.
W 1202 r. rozpoczęto budowę klasztoru, jednego z największych na Śląsku. Odtąd dzieje miasta i klasztoru ściśle się ze sobą łączą. W 1250 r. Trzebnica otrzymuje prawa miejskie – średzkie. Wiek XIII przynosi dalszy rozwój miasta. Zostaje ono opasane obwarowaniami i prawdopodobnie fosą.
W 1432 r. miasto i klasztor zostały zniszczone przez husytów. Dalsze zniszczenia powoduje groźny pożar w 1464 r. oraz wojska króla Macieja Korwina w 1475 r. W 1526 r. Trzebnica dostaje się wraz ze Śląskiem Habsburgom, następuje ożywienie rzemiosła i handlu. Wojna trzydziestoletnia 1618-1648 przynosi zniszczenia i dopiero w końcu XVII w. miasto zaczyna się rozwijać, powstają warsztaty rzemieślnicze głównie sukiennicze, ożywia się handel. Znaczne zahamowanie rozwoju przynosi wojna siedmioletnia 1757-1763 i jej konsekwencje.
W 1703 r. w Trzebnicy urodziła się Maria Leszczyńska, późniejsza królowa Francji.

Uruchomienie w 1888 r. kąpieliska leczniczego nieco ożywia Trzebnicę. Malownicze położenie wśród wzgórz i dużo zieleni sprawiają, że miasto staje się letniskiem Wrocławia. Buduje się urządzenia komunalne, a linie kolejowe normalnotorowa 1886 i wąskotorowa 1896 zapewniają dogodne połączenie z Wrocławiem.
W czasie ostatniej wojny miasto w 60% uległo zniszczeniu zwłaszcza rynek i jego najbliższe sąsiedztwo.
Przez pewien czas, gdy o Wrocław toczyły się jeszcze walki – Trzebnica pełniła rolę pierwszej stolicy Dolnego Śląska. Tu dnia 26 kwietnia 1945 r. powstał Urząd Wojewódzki, mając swoją siedzibę w budynku przy ul. Wol­ności 5. Po pięciu tygodniach zarządzania Urząd przeniósł się do Legnicy.
W 1946 r. zamieszkiwało Trzebnicę 3200 mieszkańców, po odbudowie, w 1965 r. miasto liczyło 7140 mieszkańców.
Na lessowych glebach rozwija się sadownictwo i ogrodnictwo, a nawet uprawia się winną latorośl PGR Sady w Trzebnicy. Bogate pokłady glin
morenowych umożliwiają produkcję cegieł w dwu czynnych cegielniach, co posiada duże znaczenie dla odbudowującego się pobliskiego Wrocławia. Oprócz tego znajdują się tu jeszcze dwa zakłady – kaszarnia i olejarnia.
Dzielnica staromiejska z zabytkowymi kamieniczkami, barokową z XVIII w. ul. H. Pobożnego 2 oraz domem z XVIII/XIX w., Rynek 8 III, odbudowywanym ratuszem z 1868 r., wznoszącym się pośrodku placu rynkowego.
Zamek. Na przełomie XII/XIII w. wzniesiono tu gród książęcy. W 1322 r. znany jest zameczek książęcy, który został zniszczony przez husytów w w 1432 r. Dotychczas zameczek umiejscawiano na zachowanym do dziś wzgórzu u wylotu ul. Brama Trębaczy. Najnowsze badania archeologiczne wskazują, iż wzgórze to ma związek raczej ze średniowiecznym ośrodkiem produkcyjnym.
Kościół Św. Piotra i Pawła Caprzy ul. Lipowej, zapewne drewniany wznie­siony został prawdopodobnie przed 1138 r., na jego miejscu w XV w. zbu­dowany został gotycki kościół, przebudowany całkowicie w 1855 r. neogotyk. Zachowane niższe piętra wieży III ze starej budowli z XV w.
Klasztor pocysterski 0, przy ul. Wolności ufundowany został w 1202 r. przez Henryka Brodatego. Przez kilkanaście lat mozolnie wznoszo­no mury tej niezwykle jak na ówczesne czasy kosztownej budowli. Przy budowie pracowali m.in. przestępcy a nawet mnisi z Lubiąża którym klasztor fundował ojciec Henryka Brodatego – Bolesław Wysoki. Oni to pokryli dach płytami ołowianymi i wznieśli wieżę. Dnia 25 sierpnia 1219 r. poświęcono kościół i klasztor, w którym pierwszą przeoryszą sprowadzo­nych z Brambergu cysterek została Petrussa, a następną Gertruda, córka Henryka Brodatego.
Do 1515 r. funkcję przeoryszy pełniły córki rodzin piastowskich, następ­nych blisko 70 lat – Niemki i znów Polki aż do początków XIX w. Klasztor trzebnicki – pierwszy żeński klasztor na Śląsku – odegrał w historii tych ziem ważną rolę jako ostoja polskości. W 1414 r. klasztor i kościół spłonęły w groźnym pożarze, a w 1464 r. spaliła się kaplica Św. Jadwigi. Później jeszcze kilkakrotnie zabudowania kościelne płonęły i były odbudowywane. Dzisiejsza bazylika i klasztor w stylu późnego baroku z licznymi rokokowymi detalami pochodzą z trwającej w 1679-1726 odbudowy klasztor w 1697-1726.
W wyniku sekularyzacji klasztoru 1810 urządzono w nim w 1817 r. przędzalnię wełny, ale ta z powodu braku zbytu już w 1857 r. bankrutuje.
Budynek poklasztorny wykupuje w 1870 r. zakon maltański i urządza w nim szpital, a w 1889 r. w części budynku osiedlają się boromeuszki. W budynku poklasztornym mieści się obecnie Szpital Powiatowy.
Kościół Św. Bartłomieja , przy ul. Wolności, późnoromańska bazylika, z bogatym barokowym wnętrzem, ma 75 m długości i ponad 19 m wysokości. Założona jest na planie łacińskiego krzyża; trzynawowa, filarowa. Nawa główna z sześciodzielnym sklepieniem w każdym polu zakończona jest półokrągłą absydą, która mieści wielki ołtarz 1744 r., zbudowany z piaskowca. Obrazy na ścianach przedstawiają śmierć św. Jadwigi oraz jej córkę Gertrudę, ksienię zakonu. Przed ołtarzem marmurowy sarkofag z 1680 r., w którym po prawej stronie leży zmarły w 1238 r. Henryk Brodaty, a po lewej wierny mu Konrad Feuchtwangen, wielki mistrz krzyżacki, zmarły w 1296 r. Nawy boczne sklepione krzyżowo. Wzniesiona przez biskupa wrocławskiego ks. Władysława Piasta wczesnogotycka kaplica Św. Jadwigi zbudowana ok. 1267 r. w miejscu dawnej, romańskiej – Św. Pawła, połączona jest z prezbiterium pięknym portalem, pochodzącym z końca XIII lub pocz. XIV w. W tabernakulum fundowa­nego w 1653 r. ołtarza przechowuje się jako relikwię czaszkę św. Jadwigi. Zabytkowa, tzw. polska ambona pochodzi z 1685 r. Z barwnych mar­murów zbudowany został w 1680 r. wspaniały grobowiec św. Jadwigi, którego strzegą umieszczone w narożach postacie . Bernarda, Benedykta Humboliny i Scholastyki. U stóp Jadwigi znajduje się marmurowy medalion Karoliny legnicko-brzeskiej, ostatniej księżny z rodu Piastów zm. 1707.
W kaplicy Św. Jana Chrzciciela, za pięknie kutą kratą znajduje się sarkofag św. Jadwigi, będący naśladownictwem dawnego, w którym w 1243-1268 spoczywała zmarła.
Krypta pod prezbiterium jest niewątpliwie najstarszą częścią bazyliki prawdopodobnie powstała przed 1214 r.. Zachowały się tu ślady pier­wotnego stylu romańskiego, podobnie zresztą jak głowice i bazy filarów w bocznych nawach bazyliki. W krypcie złożone są zwłoki Konrada II, księcia oleśnickiego. Znajduje się tu również źródełko, któremu przypisuje się cudowne właściwości.
Umieszczony po lewej stronie głównego wejścia, częściowo zasłonięty wieżą, zabytkowy romański portal Dawidowy, z 1218-1230, jest jednym z nielicznych w Europie środkowej tego typu zabytków; przedstawia w tympanonie grającego na lutni Dawida i Betsabę, matkę Salomona.

Miasto na Pojezierzu Wałeckim, położone nad dwoma je­ziorami: Raduń 230 ha i Zamkowym 133 ha . Węzeł ko­lejowy linie do Piły, Krzyża, Stargardu, Wierzchowa i drogowy szosy międzynarodowe T-81 Bydgoszcz—Szcze­cin; T-83 Gorzów—Gdańsk, Poznań—Kołobrzeg . Drugie pod względem liczby mieszkańców miasto woj. pilskie­go — 22 600 mieszkańców. Znajdujące się w okolicy liczne grodziska dowodzą da­wnego osadnictwa w sąsiedztwie obecnego miasta. Prawa miejskie posiada Wałcz od 1303 r. Miasto położone na po­graniczu Wielkopolski często niszczone było w toku walk. W 1391 r. Wałcz jako stolica powiatu znalazł się w grani­cach województwa poznańskiego. Powiat wałecki obejmo­wał 4 miasta i 45 wsi. W XVI wieku urząd starosty wa­łeckiego dzierżyli Górkowie, jeden ze znaczniejszych ro­dów magnackich Wielkopolski. W XVI w., mieściła się tutaj królewska komora celna, która m.in. pobierała opłaty od pędzonych tędy na zachód Europy dużych stad wołów. Bliskość granicy z Pomorzem i Brandenburgią, z jednej strony narażała miasto na niszczenie w toku walk pogra­nicznych, z drugiej jednak sprzyjała rozwojowi handlu. Rozwijało się też rzemiosło, głównie sukiennictwo i płóciennictwo. W czasie „potopu” przez Wałcz przechodziły główne oddziały armii szwedzkiej, które później zajęły całą Wielkopolskę. W 1919 r. Traktat Wersalski przyznał Wałcz Niemcom, wszedł on w skład utworzonej przez nich Marchii Granicznej. W latach trzydziestych w mieście zlokalizowano duży garnizon wojskowy. 11.11 1945 r., po okrążeniu miasta i całonocnych bojach, żołnierze 47 armii radzieckiej przy współudziale 4 DP im. Jana Kilińskiego zdobyli miasto. W mieście czynnych jest szereg średnich i mniejszych za­kładów produkcyjnych, m.in. zakłady przemysłu rolnego, fabryka domów, suszarnia i wytwórnia pasz „Bacutil”, duży elewator zbożowy, spółdzielcza wytwórnia wyrobów z tworzyw sztucznych, mleczarnia, zakłady metalowe, POM. W 1974 r. rozpoczęto zakrojoną na szeroką skalę przebu­dowę centrum miasta. Jednym z nielicznych zabytków Wałcza jest budynek dawnego gimnazjum jezuickiego tzw. Aten Wałeckich , założonego w poł. XVII wieku. W przeszłości sława szkoły i jej stosunkowo wysoki po­ziom ściągały młodzież nie tylko z północnej Wielkopol­ski, ale także z Brandenburgii i Pomorza. Obecny budy­nek pochodzi z przełomu XVIII i XIX wieku. W południowej części miasta, na półwyspie wrzynającym się w Jez. Zamkowe znajduje się kilka starych domów mieszkalnych z końca XVIII i XIX wieku. W jednym z nich — przy ul. Pocztowej 14 — po remoncie utworzone będzie Muzeum Przełamania Wału Pomorskiego. W rejo­nie pl. Wolności — rynku dawnego miasta znajduje się kilkanaście budynków z XIX wieku i neogotycki kościół z II poł. XIX wieku. Ciekawymi przykładami architektury neogotyckiej są także budynki: poczty z 1885 r. przy ul. Kilinszczaków oraz kościoła Sw. Antoniego z 1903 r. przy ul. Orlej . Z najnowszych obiektów należy wymienić szkołę — Pom­nik Tysiąclecia im. Zdobywców Wału Pomorskiego, na osiedlu Tysiąclecia. Ścianę szczytową tej szkoły zdobi mo­zaika z płytek terakoty, przedstawiająca postacie żołnie­rzy polskich z rożnych epok historycznycn. Przy ul. Ki­linszczaków wznosi się dom towarowy — największy obiekt handlowy woj. pilskiego. Na zachód od centrum, przy szosie do Gorzowa, na skraju lasu położony jest cmentarz wojenny żołnierzy polskich i radzieckich, poległych w walkach o przełamanie Wału Pomorskiego. Spoczywa tu 4390 żołnierzy 1 Armii WP i 1638 żołnierzy Armii Radzieckiej. Las położony za cmen­tarzem jest pięknym przykładem lasu bukowego. Nazwa jego — Bukowina — znana już była w XVIII w. Stanowi on projektowany rezerwat przyrody. Od północy las przy­lega do jez. Kaduń. Pomiędzy szosą gorzowską a południo­wym brzegiem jeziora, na przedłużeniu lasu Bukowina, położony jest rozległy ośrodek sportowo-treningowy. Pięk­nie położony ośrodek dysponuje szeregiem urządzeń spor­towych. W ośrodku przygotowywały się liczne ekipy lek­koatletów, kajakarzy i wioślarzy do olimpiad oraz zawo­dów międzynarodowych. Wzdłuż północnych brzegów jez. Raduń biegł pas głównych umocnień Wału Pomorskiego. Jez. Raduń, jedno z największych jezior Pojezierza Wałec­kiego, zachodnim krańcem dochodzi do wsi Strączno. Brze­gi, w większości porośnięte lasami dodają jezioru wiele uroku. Wschodni brzeg jeziora dochodzi do centrum Wał­cza. Tam, na wysokim brzegu jeziora wznosi się niewiel­ki hotel „Widok”, w sąsiedztwie amfiteatr i kąpielisko. Nad brzegami liczne przystanie żeglarskie. Ok. 1,5 km na wschód od centrum miasta znajduje się grupa żelbetowych bunkrów potocznie zwanych „Czapką Hitlera”. Wałcz położony jest w urozmaiconym, pagórkowatym te­renie. Ku zachodowi ciągnie się wzdłuż jez. Raduń więk­szy kompleks leśny, sięgający do jez. Bytyń. Jeszcze więk­sze lasy zalegają na północny wschód od miasta, w od­ległości ok. 2 km. Ciągną się one aż do Gwdy. W lasach tych, na północny wschód od miasta, nad jeziorami, po­łożone są ruiny bunkrów pozycji głównej Wału Pomor­skiego. Miejsca upamiętnione walkami znajdują się w Ostrowcu, Zdbicach i Golcach. Obok jezior i pagórków wiele uroku posiadają doliny rzek, szczególnie Dobrzycy, płynącej od Gole do Wiesiołki. Na południe od miasta roz­ciągają się tereny pagórkowate pozbawione lasów. Znakowany szlak turystyczny — czerwony — biegnie na zachód do Nakielna i na północny wschód wzdłuż daw­nych umocnień Wału Pomorskiego do Ostrowca i nad jez. Zdbiczno.

Niegdyś miasto, obecnie wieś, położona 24 km na zach. od Sokółki nad rzeczką Kumiałką. W odległości około 10 km na pn. od Janowa znajdują się tzw. „Góry Karpac­kie” dochodzące do 229 m n.p.m.
Początki Janowa, nazywanego niegdyś Przybudek, wią­żą się z osadnictwem na terenie Puszczy Kuźnickiej, co miało miejsce około 1703 r. Przekształcenie osady na miasto dokonał między 1709—1712 r. dzierżawca tych terenów Jerzy K. Dewicz. Pierwszy raz nazwa Janów została użyta w dokumentach z 1715 r. Za czasów A. Tyzenhauza stał się Janów ośrodkiem dóbr tzw. klucza janowskiego oraz siedzibą kilku manufaktur, w tym tak­że fabryki żelaza. Dokument o nadaniu praw miejskich pochodzi z 1791 r. Na przełomie XIX i XX w. Janów utracił nadane mu prawa, chociaż w okresie międzywo­jennym liczył jeszcze około 2000 mieszkańców, z których większość — około 1100 osób narodowości żydowskiej — zginęło podczas okupacji hitlerowskiej w obozie zagła­dy w Treblince. Uległa również zniszczeniu synagoga drewniana z 1740 r.
Obecnie w Janowie liczącym około 600 mieszkańców znajduje się znany w kraju i poza jego granicami ośro­dek ludowego tkactwa dywany dwuosnowowe , które rozwinęło się również w pobliskich wsiach: Wasilówka, Trofimówka, oraz Marchelówka. Najbardziej znane tkacz­ki to: O. Jaroszewicz, R. i S. Masełbas, A. Majewska, A. Radulska, W. Święcicka z Wasilówki, J. Gniedziejko z Trofimówki, R. i S. Krupowicz z Janowa. Zwraca w Janowie uwagę układ urbanistyczny z rynkiem i odcho­dzącymi od niego sześcioma ulicami.
W 1623 r. z fundacji Stanisława Rudominy zbudowa­no pierwszy kościół drewniany. Parafia w Janowie po­wstała w latach 1715—1744 na skutek wyodrębnienia się jej z parafii korycińskiej. W 1725 r. ks. Teodora z Soł-tanów Sapieżyna oraz Jerzy Sapieha, wojewoda mści-sławski, ufundowali następny kościół drewniany, gdyż poprzedni uległ zniszczeniu. Obecny kościół został wznie­siony w 1901 r., pierwszą polichromię wykonał Konstan­ty Czarniecki z Wilna. Zbudowany w neoromańskim sty­lu, na planie krzyża łacińskiego, z apsydą, 2 zakrystia­mi i dwoma wieżami. Fasada ze szczytem i rozetą.
Wnętrze o sklepieniach krzyżowych wzbudza zachwyt pięknymi malowidłami, których autorami byli artyści: Torwidowie z Torunia oraz Lis i Latała z Krakowa. Ła­dne są również barokowe ołtarze, wśród których wy­różnia się ołtarz główny. W nim zwraca uwagę zabytko­wy obraz MB z symbolem Ducha Świętego na piersiach. Wyżej — obraz przedstawiający św. Izydora. Po obu stronach obrazu MB — figury św. Wojciecha z prawej i św. Stanisława z lewej . Interesujące są również bocz­ne ołatarze, barokowa ambona i witraż nad organami.
W Janowie znajduje się okazały, nowoczesny gmach Zbiorczej Szkoły Gminnej, niewielki zakład drzewny, Ośrodek Zdrowia, Spółdzielnia Kółek Rolniczych.
W okolicy Janowa wiele interesujących obiektów. We wsi Romaszówka przy trasie z Korycina młyn wodny, wiele krzyży przydrożnych będących dziełem kamienia­rzy i kowali. Grodziska w Holakowszczyźnie i Mielew-szczyźnie, cmentarzyska w Jasionowej Dolinie i Teolinie a także zabytki dawnego budownictwa i pomniki przy­rody koło Trzcianki na pd. od drogi kilka dębów i so­sen w lesie na terenie dawnej Puszczy Kuźnickiej .JASIONÓWKA-Dawne miasto, obecnie wieś położona nad rzeczką no­szącą tę samą nazwę, przy drodze prowadzącej z Kny­szyna do Korycina niegdyś tędy, przebiegał trakt wio­dący z Mazowsza na Litwę . Jasionówka istniała już ja­ko osada przed 1546 r., kiedy to królowa Bona nadała ją Michałowi Iwanowiczowi z Kurzeńca. Parafię kato­licką utworzono również w połowie XVI w. W 1642 r. Władysław IV nadał Jasionówce prawa miejskie, po­twierdzone następnie w latach 1647 i 1670. Właściciela­mi miasta byli m.in. Ważyńscy następnie zaś Wołłowi-cze. Za czasów Wołłowiczów zasłynęła tutejsza stad­nina koni, być może stała się ona początkiem hodowli ko­nia rasy sokolskiej, odznaczającego się do dzisiaj wybi­tnymi walorami i przydatnością w rolnictwie. Następ­nymi właścicielami miasta byli Miączyńscy, a pod ko­niec XIX w. carski generał Luders. Na przełomie XIX i XX w. Jasionówka utraciła prawa miejskie, mimo iż była ośrodkiem garbarstwa około 30 garbarni, w któ­rych pracowali przeważnie Tatarzy . W okresie między­wojennym zamieszkiwała w Jasionówce przeważnie lud­ność żydowska. W dniu 24 VI 1941 r. hitlerowcy spacy-fikowali Jasionówkę, mordując około 100 osób oraz pa­ląc zabudowania przy rynku, natomiast w dniu 23 I 1943 r. całą ludność żydowską Niemcy wywieźli do Treblinki i tam wymordowali.
Obecnie Jasionówka słynie z jarmarków na konie, ko­żuchy, kilimy, dywany. W okresie powojennym zbudo­wano tutaj kilka nowych budynków oraz uruchomiono zakład tapicerski zatrudniający inwalidów, produkują­cy tapicerkę samochodową. W Jasionówce jest także PGR.
W pn.wsch. części wydłużonego rynku znajduje się za­bytkowy kościół. Został on zbudowany przez braci: Łu­kasza, Kacpra, Jana i Jerzego Kurzenieckich z Kurzeń­ca, w latach 1511—1530. Kościół murowany na rzucie prostokąta, renesansowy, z wieżą, kaplicami bocznymi i apsydą, oddzielony jest od ulicy murem, wokół rosną stare lipy. W 1875 r. za głównym ołtarzem zbudowano zakrystię i kruchtę. Na elewacji południowej — tablica pamiątkowa. Wewnątrz sklepienia kolebkowe, w ołtarzu głównym obraz przedstawiający św. Trójcę.
Na dziedzińcu zwraca uwagę ufundowany przez hrabinę Teresę Wołłowicz pomnik z 1879 r., poświęcony pamięci właściciela dóbr w Jasionówce, Michała hr. Wołłowicza.
Na cmentarzu żydowskim tablica upamiętniająca za­mordowanych podczas pacyfikacji oraz likwidacji getta Żydów.JEŻEWO-Wieś położona na skrzyżowaniu dróg prowadzących z Białegostoku do Warszawy E-12 , z Sokół do Wizny i dalej do Łomży oraz drogi do Tykocina i Knyszyna.
Jeżewo było już wymieniane w dokumentach z 1473 r. Wieś wchodziła w skład starostwa tykocińskiego, dzieli­ła też losy tego starostwa. W XVIII w. podobno znaj­dował się tutaj skromny dworek, stanowiący własność Stanisława Augusta Poniatowskiego. W XIX w. Jeżewo było własnością Sosnowskich następnie Glogerów. M.in. przez pewien czas zamieszkiwał w tej miejscowości i pracował Zygmunt Gloger, znany etnograf, pierwszy prezes PTK. Napisał on około 600 prac z dziedziny archeologii, etnografii, historii, budownictwa wiejskiego. Najbardziej znane jego prace to „Encyklopedia Staropol­ska” oraz „Geografia historyczna ziem dawnej Polski” Gośćmi Glogera w Jeżewie byli min. Henryk Sienkie­wicz, N. Zmichowska oraz E. Orzeszkowa. W 1906 r. Gloger został wybrany prezesem powołanego wówczas do życia Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, które­go siedzibą była Warszawa. Należy przypuszczać, że wówczas Gloger przeniósł się do Warszawy, jednocze­śnie sprzedając swoją posiadłość w Jeżewie. Zmarł 12 X 1910 r. i został pochowany na cmentarzu na Powąz­kach.
Podczas okupacji hitlerowskiej w Jeżewie zorganizowa­na została przez Komendę Okręgu AK centrala łączno­ści w oparciu o pracowników miejscowej mleczarni. W pobliskich Radulach oddział dowodzony przez Tadeusza Westwala — „Karasia”, stoczył 25 VI 1944 r. bitwę z ko­lumną wojsk niemieckich.
Obecnie Jeżewo jest wsią o zabudowie drewnianej i murowanej, z ładną nową szkołą. Z zabytków posiada jedynie bardzo zniszczone lamus i browar znajdujące się na terenie dawnej posiadłości Glogerów.
Przystanek PKS na miejscu.

Nad Notecią, w miejscu gdzie wzgórza morenowe stro­mymi uskokami opadają do rzeki położony jest Czarn­ków, stary gród piastowski, dziś ośrodek przemysłu drzewnego i spożywczego liczący 10 000 mieszkańców. Pierwsze wzmianki o Czarnkowie pochodzą z 1025 r., lecz już w czasach przedhistorycznych istniała tu osada. Póź­niej powstał tu gród, w 1107 r. zdobyty przez Bolesława Krzywoustego. W 1192 r. Mieszko Stary darował zamek czarnkowski Dzierżykrajowi Nałęczowi, który dał począ­tek rodzinie Czarnkowskich. Od XIII wieku był Czarn­ków kasztelanią, a prawa miejskie otrzymał w 1397 r. Czarnkowscy władali miastem do 1727 r. W średniowie­czu odbywały się tu pograniczne jarmarki. W 1919 r. o miasto toczyli walki powstańcy wielkopolscy. W Czarn­kowie urodził się Janko z Czarnkowa, kronikarz polski z XIV wieku. Tutaj też spędził swoją młodość Franciszek Bartoszek ps. „Jacek” 1910—1943 , malarz i bojownik Gwardii Ludowej. Cennym zabytkiem jest późnogotycki kościół, zbudowany w 1580 r. i rozbudowany w XVII i XVIII wieku. Wypo­sażenie wnętrza w przeważającej części barokowe: ołtarz, stalle, belka tęczowa. Renesansowe są nagrobki Czarn­kowskich i kraty z XVII wieku. Liczne stare obrazy, m. in. z warsztatu pomorskiego z 1630 r. Uwagę zwraca cynowa trumna Sędziwoja Czarnkowskiego z płaskorzeźbami, sce­nami z jego życia i portretem trumiennym z 1627 r. Inne zabytki to dworek klasycystyczny XVIII wiek przy ul. Rybaki 28, liczne domy z XVIII i XIX wieku, magazyny zbożowe z I poł. XIX wieku na pl. Powstańców Wielko­polskich u stóp Góry Krzyżowej. Na pl. Wolności obok kościoła wznosi się duży pomnik ku czci poległych żoł­nierzy radzieckich, zwieńczony czołgiem. Na cmentarzu groby powstańców wielkopolskich. Nad miastem dominu­je Góra Krzyżowa, z której roztacza się piękna panorama miasta i rozległej w tym miejscu doliny Noteci. W parku Staszica rzadko spotykane na nizinach urządzenia spor­towe: skocznia narciarska i tor saneczkowy. Wśród za­kładów przemysłowych do ważniejszych należą: Zakłady Płyt Pilśniowych i Wiórowych fabryka zbudowana w 1965 r., znacznie rozbudowana w latach 1973—78 , fabryka mebli okrętowych, zakłady drzewne, zakłady elektroche­miczne „Centra”, browar. Znakowane szlaki turystyczne: niebieski do Ujścia i Miał, zielony do Trzcianki i Szamotuł. Krawędź doliny Noteci, przebiegająca przez miasto i jego najbliższe okolice, stanowi granicę dwu różnych obsza­rów krajobrazowych: płaskiej równiny nadnoteckiej, po­krytej łąkami — od północy, i — od południa — wzgórz morenowych ponacinanych licznymi głębokimi dolinami. Szczególnie urozmaicony teren rozciąga się między Czarnkowem, Lubaszem, Gorajem i Ciszkowem. Wysokie wzgó­rza o wysokości względnej w stosunku do doliny Noteci 70—90 m , doliny niejednokrotnie przypominające doliny podgórskie, piękne lasy o urozmaiconym drzewostanie zy­skały tej krainie miano „Szwajcarii Czarnkowskiej”. Z północnych stoków wzgórz rozciągają się dalekie wi­doki na Pradolinę Toruńsko- Eberswaldzką i jej przeciw­legły kraniec. Cały ten region stanowi obszar chronione­go krajobrazu. 2 km od Czarnkowa, przy szosie do Pozna­nia położony jest stylowy gościniec „Śmieszek”. CZŁOPA-Miasto na Pojezierzu Wałeckim, w dolinie rzeczki Cieszyn-ki Deszli , w sąsiedztwie 3 jezior, przy linii kolejowej Krzyż—Wałcz. Szosa Gorzów—Chojnice, lokalne do Wie­lenia, Tuczna, Załomu i Golina. 2000 mieszkańców. Nie­wielki ośrodek przemysłu drzewnego. Człopa — małe dziś miasto — może poszczycić się bogatą historią. Legenda łączy je z Dzierżykrajem, księciem pomorskim, który tu­taj miał swoją siedzibę i tutaj za przyczyną Bolesława Chrobrego przyjął chrzest. W XIII wieku od księcia wiel­kopolskiego Przemyśla II otrzymali Człopę i przyległe tereny Czarnkowscy wywodzący się z rodu Nałęczów. Prawa miejskie posiada Człopa od 1255 r. W XV wieku istniała w Człopie komora celna, pobierająca opłaty celne od przyjeżdżających i wyjeżdżających z Polski kupców. W maju 1658 r. pod Człopą odbyła się koncentracja wojsk Czarnieckiego, które stąd wyruszyły na pomoc walczącej ze Szwedami Danii. W początku XIX wieku przeprowa­dzono przez Człopę główny trakt łączący Berlin z Kró­lewcem. Kursowała tędy poczta konna. W Człopie znajdo­wała się stacja pocztowa. Działania wojenne w 1945 r. poważnie zniszczyły miasto. Centrum legio w gruzach w 80%. Ocalały tylko położone na wzgórzach dawne przedmieścia. Obecnie miasto zostało odbudowane. Niewielki przemysł reprezentują: tartak, POM, zakład stolarski oraz mleczarnia. W 1977 r. na Cie-szynce uruchomiono dużą wylęgarnię ryb, dostarczającą m.in. 1,5 min sztuk narybku pstrąga rocznie. Zabytki Człopy uległy zniszczeniu w 1945 r. W ocalałej części mia­sta zachowały się nowsze obiekty: szkoła zbudowana w 1932 r. oraz nieduży kościół, o ładnej, nowoczesnej sylwet­ce architektonicznej zbudowany w latach trzydziestych. 2 km na zachód od Człopy wśród łąk i bagien przy ujściu rzeczki Cieszynki do jez. Kamień zachowało się grodzisko stożkowate. Z wszystkich stron Człopę otaczają lasy. W bezpośrednim sąsiedztwie miasta znajdują się 3 jeziora: Kamień, Trzebin i Miejskie. W dalszej okolicy jezior jest ok. 20. Lasy, ciągnące się na północny zachód łączą się z kompleksem Puszczy nad Drawą. Miasto jest dobrym punktem na wczasy, o bogatych możliwościach uprawia­nia turystyki pieszej i kolarskiej. Nad Jez. Miejskim po­łożone jest kąpielisko miejskie. 6 km na południowy wschód od Człopy we wsi Drzonowo Wałeckie, w parku, rośnie kilka wiekowych drzew. W Krąpieli, wsi oddalo­nej 5 km na północny wschód, w niewielkim parku, rośnie potężny świerk oraz lipa o obwodzie 550 cm. 4 km na za­chód od Człopy, nad jez. Załom, na skraju lasów Puszczy nad Drawą leży wieś Załom. W sąsiedztwie wsi położony jest rezerwat przyrody o naz­wie „Stary Załom k. Człopy”. Na obszarze 1 ha podlega tu ochronie zespół łąkowy na podłożu kredy jeziornej nad jez. Załom. Rosną tam liczne storczyki oraz turzyca ptasie łapki, gatunek górski, na nizinach rzadko spotykany. Jez. Załom pow. 105 ha jest jeziorem rynnowym o kształcie zbliżonym do rogala. Brzegi w dużej części zalesione, miej­scami strome.

Każda osoba, niezależnie od wieku i wykonywanej pracy lub obowiązków potrzebuje relaksu oraz odpoczynku po ciężkim dniu. Wiele osób ucieka do spędzania czasu przed telewizorem jednak nie jest to najlepsze wyjście dla naszego ciała oraz ducha. W zamian, raz na jakiś czas można pokusić się o krótki wyjazd na przykład do hotelu z opcją SPA. Ciekawym rozwiązaniem jest udanie się do SPA w mieście swojego zamieszkania, takie rozwiązanie oferuje hotel spa katowice , który pozwala na korzystanie z oferty skierowanej do Gości hotelowych. Hotele Katowice są jednymi z najlepiej zróżnicowanych pod względem swoich ofert w stronę Klientów. Do wyboru są różnego rodzaju maseczki, zabiegi upiększające, masaże oraz baseny i jacuzzi. Jeśli pochodzimy z innego miasta to można pokusić się o noclegi katowice, jest to rozwiązanie idealne dla osób, które przy okazji chcą zwiedzić miasto, a wieczorem zrelaksować się w idealnie wyposażonym spa lub basenie. Można wybierać spośród bardzo szerokiej gamy ofert, także specjalnych w luksusowych apartamentach. Powinniśmy pamiętać, że odpoczynek dla ciała i ducha jest bardzo ważnym aspektem funkcjonowania. Nie należy o tym zapominać w natłoku codziennych obowiązków oraz spraw, ponieważ bardzo łatwo ulec przemęczeniu. Warto od czasu do czasu udać się w podróż i zrelaksować w spa Katowice.

W okolicach Wrocławia znajduje się wiele zabytków architektury reprezentujących style od romanizmu przez gotyk, renesans, barok, klasycyzm, aż do stylów XLX w. Wiele obiektów uległo przebudowie lub rozbudowie, czego przykładem może być kościół Św. Jakuba w Sobótce, wzniesiony w stylu romańskim, przebudowany w stylu gotyckim, a następnie barokowym.
Sztuka romańska pojawia się na Dolnym Śląsku na początku XII w. i rozwija się mniej więcej do polowy XIII w. Styl ten zachowany jest w budownictwie kościelnym, klasztornym i obronnym.
Do interesujących zabytków należy zaliczyć m.in. portal z tympanonem późnoromańskiego kościoła w Kwieciszowie, architekturę i wystrój rzeź­biarski opactwa w Trzebnicy, dwa tympanony w kościele trzebnickim oraz rzeźby lwów w Sobótce i okolicy ich powstanie łączone jest z działal­nością fundatorską Piotra Własta –
W połowie XIII w. powstają na Śląsku pierwsze kościoły wzniesione w nowym stylu – gotyckim. Początek temu stylowi daje kaplica Św. Ja­dwigi przy kościele trzebnickim, wzniesiona po 1267 r. W tym okresie roz­budowuje się wrocławska katedra, a następnie liczne kościoły o wspólnych dla Śląska rozwiązaniach konstrukcyjnych i artystycznych.
W XIII-XIV w. prawie wszystkie większe miasta i miasteczka posiadają gotyckie kościoły, które zdobi rzeźba kamienna. Pod koniec XIV w. rozwija się rzeźba drewniana. Do typowych należą rzeźby „Madonn na lwach”, których najlepszy na Śląsku przykład znajduje się we wsi Osiek k. Oławy 8G. Do wybitniejszych rzeźb późnego gotyku należy Madonna w kościele Św. Anny w Sobótce.
Równocześnie z rzeźbą rozwija się malarstwo. Do wybitniejszych mo­numentalnych malowideł należy polichromia z ok. 1360 r., przedstawiająca sceny z życia i śmierci Chrystusa, zdobiąca kościół w Strzelcach k. Sobótki 7A. Najobszerniejszy cykl malarski na Śląsku posiada kościół w Małujowicach k. Brzegu 8H, z XIV w.
Obok budowli sakralnych powstają gotyckie ratusze oraz liczne zamki i fortyfikacje miejskie.Renesans pojawia się na Śląsku w pocz. XVI w. Kosztem znacznego
ograniczenia budownictwa sakralnego wznoszone są bogate dwory, re-
zydencje magnackie, kamienice mieszczańskie, ratusze, szkoły. Renesansowe zamki w Oleśnicy i w Brzegu, ostatni z bramą wjazdową ozdobioną
rzeźbami Piastów oraz ratusz w Brzegu są dobrymi przykładami architek-
tury tego czasu.
Wynalazek broni palnej wpływa na zasadnicze zmiany w ukształtowaniu architektury obronnej basteje i bastiony przystosowane do działań artyle­ryjskich.
Barok na Śląsku przychodzi znacznie później niż do Krakowa, opóźniony wojną trzydziestoletnią. Największe nasilenie budownictwa barokowego przypada na lata 1690-1740.
Wiele zmian wprowadza barok do miast śląskich: powstają nowe kościo­ły, pałace, domy; przebudowie w tym stylu ulegają również romańskie i gotyckie budowle, np. kościół i klasztor w Trzebnicy, zamek w Oławie. Wnętrza śląskich kościołów wypełnia barokowa rzeźba i malarstwo.
Klasycyzm, styl panujący od 2 poł. XVIII w. do 1 poł. XIX w. Na Śląsku występuje w architekturze mieszczańskiej i budowlach wojskowych oraz w pałacach i obiektach sakralnych. Przykładami tego stylu są pałace w Samotworze i Brzegu Dolnym, kościoły w Gaju Oławskim lub Zawoni.
Obiekty wznoszone w 2 poł. XIX w., bezstylowe lub pseudostylowe, nie wnoszą nowych wartości, powtarzając ogólną modę. Również budownictwo 1 poł. XX w. w okolicach Wrocławia nie może poszczycić się jakimiś ory-ginalniejszymi rozwiązaniami.

Miasto BRZEG DOLNY znajduje się na prawym brzegu
Odry, 36 km na północny zachód od Wrocławia, stacja kolejowa na linii Wrocław – Głogów; 4 linie
PKS. Brzeg Dolny jest miastem robotniczym związanym z wielką fabryką chemiczną „Rokita”.
Miejscowość połączona od promu na Odrze turystycznym szlakiem czerwonym z Obornikami Śl. i dalej z Trzebnicą.

W 1305 r. Brzeg Dolny wymieniony jest jako wieś. Prawa miejskie otrzymał w 1663 r.
W 1945 r. Brzeg Dolny został pozbawiony praw miejskich. W 1954 r. znów został podniesiony do rangi miasta. W 1939 r. Brzeg Dolny liczył 2000 mieszkańców a w 1946 r. 1600 mieszkańców. Dzięki powojennej rozbudowie w 1965 r. liczył 10170 mieszkańców.

Pałac przy ul. Odrodzenia, wzniesiony w stylu klasycystycz-nym wg projektu Karola Gotharda Langhansa twórca Bramy Brandenburskiej w Berlinie, pałacu Hatzfeldów we Wrocławiu w 1. ok. 1783-90, przebudowany w XIX w. Na północ od pałacu ciekawy park o założeniu angielskim.
Obok miasta znajdują się Nadodrzańskie Zakłady Przemysłu Organicznego „Rokita”. Przed wojną fabryka należała do niemieckiego koncernu IG Farben-Industrie. Produkowano w niej głównie gazy trujące, m.in. „tabun”, którego działanie Niemcy wypróbowali na więźniach w obozie-oświęcimskim. Pizy produkcji „tabunu” masowo ginęli tu więźniowie obozu „Gross-Rosen” Rogoźnica, którego filia znajdowała się na terenie fabryki. W czasie działań wojennych w 1945 r. fabryka uległa zniszczeniu. Po wojnie zakład odbudowano i obecnie „Rokita” wytwarza 65 rodzajów najrozmaitszych chemikalii o rocznej wartości globalnej miliarda złotych. Głównym produktem zakładu jest fenol ponad 12 tys. ton rocznie – podstawowy surowiec do wyrobu tworzyw sztucznych oraz środki ochrony roślin. „Rokita” jest zakładem udostępnionym turystom do zwiedzania.
W okolicy Brzegu Dolnego są piękne lasy iglaste i liściaste oraz ładny zalew koło stopnia wodnego na Odrze. Nad zalewem powstaje ośrodek sportów motorowodnych Ligi Obrony Kraju oraz przystań kajakowa.
Obok zalewu, wykorzystując staw powstały ze starorzecza Odry, fabryka „Rokita” utworzyła ośrodek wypoczynku świątecznego, w którym jest piękny basen kąpielowy z szatniami, boiska do gier i restauracja. Zalew wraz z ośrodkiem „Wały” jest także jednym z miejsc wypoczynku świątecznego wrocławian. Dojazd ułatwia utworzenie przez „Żeglugę na Odrze” letniej linii pasażerskiej, łączącej zalew z mostem Pomorskim we Wrocławiu.

Elementy śląskiej kultury ludowej są nadal kultywowa­ne, choć wysoki stopień uprzemysłowienia województwa i unifikacyjne wzorce kulturowe nie sprzyjają zachowa­niu tradycji. W przeszłości ta właśnie polska kultura lu­dowa była jednym z głównych czynników podtrzymania polskiej świadomości narodowej i oporu przeciw germani­zacji. Najbardziej charakterystycznym przejawem folkloru jest nadal żywa śląska gwara o czystym, staropolskim brzmieniu, zachowana w swej tradycyjnej postaci językowej. W niej przekazywane są liczne legendy i opowiadania oraz śląskie pieśni ludowe, spopularyzowane na całym świecie przez Państwowy Zespół Ludowy Pieśni i Tańca ŚLĄSK, mający swą siedzibę w Koszęcinie obecnie woj. częstochowskie . ŚLĄSK w ciągu 25 łat dał 930 występów zagranicznych dla ponad 35 milionów widzów z 5 kontynentów. Zbiory pieśni ludowych, spisywanych od lat liczą sobie ponad 12 tysięcy utworów łącznie z terenu woj. katowickiego i bielskie­go . Nadal można spotkać, szczególnie w święta np. w Bytomiu-Rozbarku, Dąbrówce Wielkiej, kobiety ubrane w re­gionalne stroje górnośląskie: szerokie, długie spódnice kiecki , zszywane w jedną całość z kabatkiem stanikiem , wkładane na białą bluzę z koronkową kryzą na szyi i rę­kawach. Fałdzistą spódnicę okrywa z przodu jedwabny far­tuch. Uzupełnieniem stroju jest kwiecista chusta, ciasno związana na głowie i korale. Rzadkością jest już męski strój regionalny składający się z długich, ciemnych kaba­tów i tzw. „jelenioków” czyli spodni irchowych wpuszcza­nych w buty. Rolę męskiego ubioru regionalnego zaczyna natomiast pełnić galowy strój górniczy. Przetrwały także, szczególnie na wsi i w małych ośrod­kach miejskich, słowiańskie obrzędy i zwyczaje, jak to­pienie Marzanny i chodzenie po wsiach z „goikiem” — małym drzewkiem świerkowym, ozdobionym kolorowym papierem i kwiatami. Twórczość ludowa na Śląsku jest reprezentowana prze­de wszystkim przez plastyków-amatorów, z zawodu górni­ków. Malarstwo Teofila Ociepki, Pawła Wróbla, Jana Holeszka i Eugeniusza Bąka jest znane i cenione w zawodo­wym świecie plastycznym, a wystawy dzieł Ociepki i Wró­bla cieszyły się za granicą wielkim powodzeniem. Najbardziej znanym elementem folkloru jest chyba za­miłowanie Ślązaków do różnego rodzaju hobby. Hodowla gołębi, kanarków w Katowicach ma siedzibę ZG Polskiego Związku Hodowców Kanarków i Ptaków Egzotycznych , a także ryb akwariowych ma tu bogatą tradycję. Rolnictwo choć w cieniu przemysłu, nie jest dziedziną, którą można przemilczeć. W województwie sieje się zboże na 126 tys. ha, ziemniaki uprawia się na 46 tys. ha, a wa­rzywa na 15 tys. ha. Co roku zbiera się owoce z ponad 7 tys. ha sadów. Biorąc pod uwagę niewielki obszar i warunki klimatyczno-glebowe, Katowickie okaże się jed­nym z przodujących rolniczych województw kraju. Duża ilość małych gospodarstw i rozdrobnienie ziemi nie sprzyjają zwiększaniu produkcji. Toteż od kilku już lat prowadzi się konsekwentnie wykup ziemi i tworzy silne, wielkie gospodarstwa, specjalizujące się w określonym typie produkcji. Szczególną uwagę władze zwracają na two­rzenie wzorcowych hodowli bydła i tuczników oraz upra­wy warzyw. Duże środki przeznacza się na budowę wiel­kich szklarni. Ludność województwa charakteryzuje się niespotykaną w kraju strukturą zawodową i społeczną. Województwo zamieszkuje dane z 1 I 1979 r. 3615,6 tysiąca osób co stanowi 10,3 proc. ludności Polski. Województwo ma naj­wyższy w kraju odsetek ludności miejskiej, największe za­gęszczenie i zatrudnienie w przemyśle. Na 1 km kw. za­mieszkuje średnio 545 osób w kraju 112 , w miastach żyje 3151,6 tysiąca osób tj. 87,2 proc, w kraju 57,3 proc. a na wsi 464,0 tys. Są tu 43 miasta, w tym 11 powyżej 100 tys. mieszkańców Katowice, Bytom, Chorzów, Dąbrowa Górni­cza, Gliwice, Ruda Śląska, Rybnik, Sosnowiec, Tychy, Wo­dzisław Śląski, Zabrze oraz 46 gmin. W gospodarce uspo­łecznionej województwa zatrudnionych było 1609,0 tys. osób 13,2 proc. ogółu zatrudnionych w Polsce . W mia­stach pracuje 96,4 proc. ogółu zatrudnionych. W województwie mieszka więcej kobiet, niż mężczyzn. Szczególnie zaznacza się to na wsi, w miastach przewaga kobiet jest minimalna. Śląska rodzina pracownicza liczy przeciętnie od 3 do 4 osób, w tym zarobkujących — jedna bądź dwie osoby. Najwięcej jest rodzin trzy — 27 proc. i czteroosobowych 27,8 proc . Dwuosobowe rodziny stano­wią niecałe 21 proc. Najmniej jest rodzin pięcio i sześcio­osobowych łącznie nieco ponad 13 proc . Najliczniejszą grupą wiekową są osoby w wieku produk­cyjnym od 25 do 59 lat 46,2 proc . Drugą grupą jest mło­dzież zdobywająca zawód w wieku od 16 do 24 lat 17,3 proc. oraz dzieci w wieku szkoły podstawowej od 7 do 15 lat 12,9 proc . Emeryci liczący 60 i więcej lat stanowią 13,2 proc Najmniejszą grupą są dzieci w wieku przedszkol­nym 10,4 proc . W sumie jest to społeczeństwo młode. W 1978 r. na 1000 małżeństw udzielono 126 rozwodów w 1970 — 153 . W 1978 r. zawarto w przeliczeniu na 1000 osób 9,25 małżeństw. Zwiększa się przyrost naturalny osią­gając w 1978 r. wartość 7,7 prom.

Bytom — jedno z najstarszych i najciekawszych miast Śląska, liczące ponad 230 tys. mieszkańców, leży w pół­nocno-wschodniej części GOP-u na Wyżynie Śląskiej w od­ległości 16 km od Katowic. Sąsiaduje z Chorzowem, Świę­tochłowicami, Rudą Śląską, Piekarami. Otoczone jest wzgó­rzami Radzionkowskimi i Chorzowskimi. Przeciętna wyso­kość położenia wynosi 280 m n.p.m. Góra Gryca w dzielnicy Miechowice wznosząca się do 330 m jest najwyższym punk­tem miasta. Przez miasto płyną rzeczki Bytomka i Kocewka oraz strumień Szarlejka, będące praktycznie zbiornika­mi ścieków komunalnych i przemysłowych. Na skutek eksploatacji górniczej ukształtowanie terenu Bytomia ciągle się zmienia. Miasto systematycznie obni­ża się, a w ostatnich kilku latach proces ten wyraźnie się nasilił dzięki wydobywaniu węgla z tzw. filara ochron­nego miasta. Metodę wybierania węgla z filara ochronnego opracował zespół naukowców pod kierunkiem prof. Witol­da Budryka. Eksploatacja tego rodzaju została podjęta po raz pierwszy na świecie. Odkształcenia powierzchni zosta­ły drobiazgowo obliczone i nie zagrażają one budynkom notabene Niemcy planowali skazanie miasta na zagładę chcąc wyrwać uwięziony pod nim węgiel . W ciągu kilku­nastu lat poziom gruntu obniżył się o 2 m budynek dworca kolejowego o 2,7 m . Często też występują tu tąpnięcia, czyli mikro trzęsienia ziemi. Nie zagrażają one jednak bu­dynkom, a przez mieszkańców są traktowane na zasadzie normalnych zjawisk atmosferycznych jak deszcz, co oczy­wiście przybyszowi nie przeszkadza w przeżyciu dreszczy-ka emocji. W mieście zachowało się też kilka zabytków przede wszystkim kościoły z XIII—XVIII w., średniowieczne piw­nice, resztki murów miejskich. Historię Bytomia liczyć należy na ponad 900 lat. W 1119 r. Mieszko Stary zamienił w warownię zameczek myśliwski zbudowany podobno przez jego poprzedników już w 1020 roku. W 1136 r. Bytom wymieniony jest w bulli papieża Innocentego II. W 1230 r. zbudowano wokół miasta mury obronne, a w rok później kościół Marii Panny. Po odbu­dowie zniszczeń z czasu najazdu tatarskiego Bytom otrzy­mał prawa miejskie w 1254 r. od księcia opolskiego Wła­dysława I. Po wymarciu Piastów Śląskich miasto przeszło we władanie Brandenburgii, Austrii i następnie w 1741 r. Prus. Nie były to lata świetności. Po okresie rozwoju przy­szły chude łata pod obcym panowaniem. Dopiero rozwój przemysłu w XIX w. postawił szacowny gród na nogi. Bytom był silnym ośrodkiem polskiego ruchu narodo­wego i społecznego. Działali tu m.in. Karol Miarka, Józef Lompa, ksiądz Szafranek. Tu też była siedziba Polskiego Komisariatu Plebiscytowego. Bytomianie brali czynny udział we wszystkich powstaniach śląskich. Szczególnie zasłużył się pułk Strzelców Bytomskich. Pomimo znacznej przewagi głosów polskich Bytom znalazł się po stronie niemieckiej. W okresie międzywojennym powstało tu pierwsze w Rze­szy niemieckiej polskie gimnazjum w 1932 r. Działało wie­le placówek polskich, skutecznie opierając się germaniza­cji. Mieszkańcy zapłacili za swój patriotyzm krwią w la­tach II wojny światowej. Po wyzwoleniu miasto szybko się rozwijało, stając się jednym z najważniejszych ośrodków przemysłowych. Są tu kopalnie: BOBREK, BYTOM, DYMITROW, MIECHOWICE, ROZBARK, SZOMBIERKI, 2 elektrownie, huty BOBREK i ZYGMUNT, zakłady cynkowo-ołowiowe, przemysł lekki. Średniowieczny Bytom jest obecnie wschodnią częścią śródmieścia. W fundamentach niektórych domów przy ul. Katowickiej i Armii Ludowej zachowały się resztki murów obronnych. Inne fragmenty zachowały się w okolicach pla­cu P. Maciejowskiej, niedaleko kościoła NMP z XIII w., o gotyckiej fasadzie. Pomimo przebudowy wiele pierwot­nych fragmentów zachowało się do dziś. We wnętrzu koś­cioła — ciekawy nagrobek z 1630 r. i gwiaździste żebro­wanie stropu. Proboszczem był ks. Józef Szafranek. Obok kościoła do stycznia 1945 r. stał najstarszy budynek Byto­mia — Dom Gorywodów. Do dziś zachowały się średnio­wieczne Piwnice Gorywodów, w których tkwi dotąd — jak głosi legenda — skarb dawnych właścicieli. Przy ul. Krakowskiej warto zobaczyć ośmioboczny kościół św. Du­cha z 1299 r. wielokrotnie jednak przebudowywany. W oto­czeniu dawnych, krętych ulic starego miasta przy pl. Klasz­tornym stoi kościółek Sw. Wojciecha z 1253 r. Wczesnogotycki charakter świątyni zatarła zupełnie przebudowa w 1783 r. W najstarszej części Bytomia, w sąsiedztwie ul. Zabrskiej, na wzgórzu Małgorzatki, stoi mały kościół pa­rafialny, którego początki sięgają XII w. Pożar zniszczył kościół w XVI w. Obecna budowla pochodzi z 1880 r. Obok jest najstarszy cmentarz bytomski. W parku miejskim przy ul. Bieruta znajduje się drewniany kościół kryty gontami z 1530 r., przeniesiony tu w 1901 r. z Mikulczyc. Obok koś­cioła Sw. Trójcy przy ul. Piekarskiej 1883—1887 jest cmen­tarz MATER DOLOROSA z grobami zasłużonych działaczy polskich.CHORZÓW-Ważny ośrodek przemysłowy liczący 150 tys. mieszkań­ców, położony w centrum GOP. Najwyższym punktem mia­sta jest Góra Wyzwolenia — 321 m n.p.m, najniższym do­lina Rawy — 270 m n.p.m. Sąsiaduje z Katowicami, z któ­rymi zrósł się poprzez dzielnicę Batory oraz Siemianowica­mi, Rudą Śląską, Bytomiem. Miasto ma najwyższe w Polsce zaludnienie — 4,5 tys. osób na 1 km kw. Huta KRÓLEWSKA założona w 1802 r. na terenach wsi Chorzów i Łagiewniki oraz osada robotnicza wokół niej o tej samej nazwie stały się początkiem miasta. Prawa miejskie nadano osadzie w 1868 r. Działali tu m.in. Juliusz Ligoń — kowal z huty KRÓLEWSKIEJ, ludowy poeta, piew­ca Śląska, gorący patriota grób na cmentarzu parafialnym przy ul. Wieczorka , Karol Miarka, Józef Lompa. W 1871 r. zorganizowany został wielki strajk robotników huty, po którym odbył się proces 117 robotników polskich. Po Ple­biscycie Chorzów wraca do Polski. Obecnie najważniejszymi zakładami miasta są 2 huty: KOŚCIUSZKO — leżąca w centrum miasta przy przelotowej ul. Dzierżyńskiego oraz BATORY, kopalnia BARBARA- CHORZÓW, znana wytwórnia tramwajów KONSTAL, Zakłady Azotowe, Zakłady Koksochemiczne HAJDUKI, fabryki przemysłu spożywczego. Przy ul. Dzierżyńskiego położony jest Wojewódzki Park Kultury i Wypoczynku, który jest jedną z głównych atrak­cji turystycznych regionu. W tej 600-hektarowej oazie zie­leni jest wiele ciekawych obiektów — Planetarium, rosarium, strefy ciszy, Wesołe Miasteczko, ZOO.

Nasze krajoznawcze i turystyczne zainteresowania skierowane ku regionom sudeckim i przedsudeckim, zabytki Wrocławia i wielu miast i miasteczek Dolnego Śląska zepchnęły na dalszy plan najbliższą okolicę Wrocławia. Tymczasem, wbrew pozorom, godna jest ona ze wszech miar lepszego, dokładniejszego poznania. Każdy, kogo interesuje archeologia i historia, zabytki sztuki, budownictwo i architektura, przyroda i geologia, czy wreszcie dokonujące się na naszych oczach wielkie przemiany gospodarcze i społeczne — znajdzie tu coś dla siebie.Nizina Śląska odznacza się dużą zmiennością pogody, co wynika z położenia w strefie, w której krzyżują się wpływy ciepłych i wilgotnych mas powietrza oceanicznego klimat atlantycki z masami powietrza kontynentalnego, napływającymi od wschodu.
Należy ona do najcieplejszych regionów Polski. Średnia roczna temperatura wynosi tu około +8°C; średnia najcieplejszego miesiąca — lipca — około +18°C, średnia najzimniejszego — stycznia — około —1,5°C
Najczęściej występują tu wiatry północno-zachodnie, zwłaszcza na wiosnę i w lecie; w jesieni przeważają południowo-wschodnie, w zimie zaś zachodnie. Suma rocznych opadów wynosi 500—600 mm, maksimum przypada na lipiec, minimum na luty. Czas trwania pokrywy śnieżnej wynosi około 45 dni.
Okolice Wrocławia wyróżniają się w krainie śląskiej najwcześniejszą wiosną, nikłą pokrywą śnieżną i niewielką ilością burz wyjątek stanowi góra Ślęża, która należy do miejsc najbardziej przez burze nawiedzanych w Europie.Roślinność pierwotna, pochodząca z okresu trzeciorzędowego została w czasie zlodowaceń zupełnie wyniszczona. Po ociepleniu się klimatu i stajaniu lądolodu poczęła rozwijać się roślinność początkowo tundrowa
mchy, porosty, karłowate wierzby i brzozy, a później zasiedlały się na Nizinie i na Przedgórzu gatunki wchodzące w skład tzw. elementu środkowoeuropejskiego jodła, buk, dąb, klon i inne, europejsko-syberyjskiego olsza czarna, niektóre gatunki wierzby a z roślin kwiatowych np. jaskier wielki i in., borealno-subarktycznego knieć błotna, rzeżucha łąkowa i in. oraz przybyłe z południowego wschodu gatunki, wchodzące w skład elementu pontyjskiego, jak trzmielina brodawkowa, żywiec gruczołowaty itp.
Wielowiekowa działalność człowieka zmieniła znacznie pierwotny charakter siedlisk roślipnych. Dziś spotkać je można fragmentarycznie w okolicach Wrocławia przede wszystkim w Grupie Ślęży, na Wzgórzach Strze-lińskich i Trzebnickich. Skupiają one przeważnie roślinność niżową, spotkać tam jednak można i niektóre gatunki górskie lub elementy pontyjskie.
Na obszarze Wzgórz Trzebnickich zachowały się stare, piękne lasy bukowe i świerkowe, wzbogacające piękno krajobrazu. Świerk w odmianie górskiej występuje tu na północnej granicy swego zasięgu. Tędy przebiega też północna granica jodły i olszy szarej.
W lasach spotykamy przedstawicieli roślinności górskiej: dziewięćsił bezłodygowy Carlina acaulis, turzycę górską {Carex montana, nerecznicę górską Aspidium montanum i inne. Z drzew liściastych pospolite są buk, dąb, grab, klon, paklon, lipa i inne, z iglastych — sosna, świerk i jodła.
Piaszczyste gleby Równiny Oleśnickiej porasta las, przeważnie sosnowy, na terenach wilgotniejszych występują lasy mieszane, a nawet dąbrowy i lasy olchowe. Zajmują one bez mała 1 /5 powierzchni, stanowiąc charak­terystyczny element krajobrazu, zwłaszcza południowo-wschodniej części Równiny Oleśnickiej.
Bogactwo jagód i grzybów sprawia, że mimo znacznej nieraz odległości 30—60 km, rokrocznie ściągają tu mieszkańcy Wrocławia w poszukiwaniu leśnych bogactw.
Duże znaczenie gospodarcze mają łąki, częściowo zmeliorowane, ciągnące się na dużych przestrzeniach wzdłuż strug rzecznych.
W Grupie Ślęży prawie w całości porośniętej lasem mieszanym z przewagą świerka spotyka się m. in. większe zespoły jawora, buka, a nawet dębu. Z występujących tu roślin, na uwagę zasługują lilia złotogłów, parzydło leśne, dziewięćsił bezłodygowy, przenęt purpurowy i bez koralowy.Zmiana warunków klimatycznych w okresie starszego czwartorzędu, która spowodowała zasadnicze przeobrażenia świata roślinnego, wywarła też wpływ na ukształtowanie się fauny. Po ustąpieniu lądolodu na obszarze Śląska osiedliły się nowe gatunki należące do elementu borealnego m. in. ważka, gacek wielkouch, kaczka krzyżówka, europejsko-syberyjskiego lis, kuna, kret, z ptaków gawron, środkowoeuropejskiego płazy, z ryb karaś i szczupak. Wreszcie Nizinę zamieszkał element pontyjski np. małż amulik. Po prawy brzeg Odry doszedł element syberyjski np. puszczyk uralski.
W ciągu wieków wiele gatunków ongi na tych ziemiach bardzo pospoli­tych zostało przez człowieka doszczętnie wytrzebionych łoś, bóbr, ryś, żbik, wilk, niedźwiedź, z ptaków np. orzeł przedni i wiele innych.
Rzadkie są już dziś borsuki, wydry, głuszce i cietrzewie. Spotyka się jeszcze trochę sarn, lisów, kun, łasic, tchórzy, zajęcy, kuropatw, a z ptaków pospolite są szpaki, kosy, słowiki.
Na terenie Śląska wydziela się obecnie pewne okręgi faunistyczne, w tym w okolicy Wrocławia: Wzgórza Trzebnickie, Dolinę Odry, Nizinę Śląską i wchodzące już w skład Sudetów — Przedgórze.Urodzajne czarnoziemy, bogactwo lasów i liczne rzeki wzdłuż których biegły trakty komunikacyjne sprawiły, że od dawna okolice Wrocławia były terenem wzmożonego osadnictwa. Zbiegające się rzeki — Widawa, Oława, Ślęza i Bystrzyca zapewniały i ułatwiały obronę przed nieprzyjacielem, krzyżujące się zaś szlaki z północy na południe i z zachodu na wschód — ekspansję i handel. Puszczę, która ongi pokrywała te tereny szybko wykar-czowano i zamieniono na pola uprawne. W najbliższej okolicy Wrocławia większe skupiska leśne dotrwały do dziś jedynie w rejonie Wrocławia, a dalej w oleśnickim, w Grupie Ślęży i w dolinie Odry.
Pierwotne osiedla budowano głównie na kontaktach krain, w tym wypadku na granicy puszczy i na krawędzi płaskiej wysoczyzny opadającej ku dolinie Odry i jej dopływów. Tędy też biegły szlaki komunikacyjne. Zabudowę prowadzono równolegle do rzeki, a jedynie w miejscach przepraw i brodów — prostopadle, zgodnie z kierunkiem traktu przekraczającego wodę.
Budownictwo drewniane ustępowało miejsca późniejszemu budownictwu z kamienia i cegły. Osady zmieniały charakter; na urbanizację wywierają wpływ, zwłaszcza z końcem XVIII i na początku XIX w., przemiany społeczno-gospodarcze: szybki rozwój przemysłu, sekularyzacja majątków kościelnych, zniesienie pańszczyzny, regulacja gruntów i utrwalenie się stosunków kapitalistycznych na wsi. Rozwój Wrocławia jako ośrodka gospodarczego, kulturalnego i administracyjnego też nie był dla najbliższej okolicy bez znaczenia.
O pierwotnym, polskim charakterze osadnictwa świadczą m.in. polskie nazwy wsi, zachowane tu i ówdzie zabytki architektury wiejskiej oraz kształty wsi: wielodrożnica wieś wielodrożna, o nieregularnej sieci
ulic, zwarta, charakterystyczna dla obszarów dawno pozbawionych lasów; owalnica wieś owalna, głównie na ziemi oleśnickiej; ulicówki i okol-nice o długości do 1 km spotyka się zwłaszcza wzdłuż dawnego szlaku handlowego Strzelin—Wrocław—Milicz; z okresu niemieckiej kolonizacji pochodzą łańcuchówki. Wsie te są na ogół regularne, zabudowane po obu stronach drogi. Ich długość dochodzi do 3 km.