Wieś położona na dużej polanie wśród lasów Puszczy Knyszyńskiej, nad rzeką Ploską. Dawna nazwa tej osa­dy — Janopol, nadana prawdopodobnie na cześć króla Jana III Sobieskiego.
Wieś znana już od 1674 r. Legenda łączy obecną nazwę wsi z przejazdem przez Królowy Most, traktem do Woł-kowyska, króla Jana III Sobieskiego. Podczas tego prze­jazdu ludność miejscowa w ciągu jednej nocy zbudowała most na rzece oraz rozkopała jedno ze wzgórz nazywane odtąd „Rozkopanką”.
Królowy Most stanowił własność Radziwiłłów, Sakowi­czów, Małachowskich. Bogusław Radziwiłł w połowie XVII w. podarował go za wierną służbę Sakowiczom, w których posiadaniu był Królowy Most do 1903 r.
Przez Królowy Most przechodziły wojska Napoleona w 1812 r. traktem z Białegostoku do Brzostowicy Wielkiej i Wołkowyska. W czasie odwrotu wojsk napoleońskich pod wsią stoczona została potyczka a poległych pocho­wano we wspólnej mogile.
W dniu 11 II 1863 r. pod Królowym Mostem miała miejsce bitwa oddziału powstańczego dowodzonego przez Romana Rogińskiego z wojskami carskimi. Powstańcy ponieśli klęskę.
W okresie okupacji hitlerowskiej pobliska wieś Po-pówka została spacyfikowana za pomoc udzielaną od­działowi partyzanckiemu sformowanemu w okolicy Kró-lowego Mostu, a noszącemu nazwę „Komunistów Biało­stocczyzny”.
Obecnie Królowy Most to modna wieś letniskowa. Za­bytki: niewielki kościół filialny klasycystyczny, zbudo­wany około 1830 r. Cerkiew prawosławna zbudowana na planie krzyża greckiego, murowana, z wieżą i kopułą, posiada wewnątrz cenny ikonostas z cerkwi grodzień­skiej. Koło Królowego Mostu przebiega pasmo wzgórz osiągających 210 m n.p.m. Poszczególne wzniesienia, po­kryte przeważnie pięknym lasem, noszą nazwy: Góra św. Anny, Łysa, Święta, Królewska.
KRUSZYNIANY+Wieś położona w pobliżu rzeczki Nietupy na skraju znajdujących się nad nią łąk oraz wzniesień rozciągają­cych się w kierunku pd.-wsch. od wsi dochodzących do 161 m n.p.m.
Wieś została założona prawdopodobnie w wieku XVI. W dniu 12 III 1679 r. Jan III Sobieski nadał Tatarom m.in. Kruszyniany oraz pobliskie wsie Nietupa, Łużany jak też część Poniatowicz. W Kruszynianach osiadł na stałe płk. Samuel Murza Krzeczowski, który uratował życie królowi w bitwie pod Parkanami. W drodze na sejm do Grodna król zatrzymał się u Krzeczkowskiego. Kruszyniany stanowiły duży ośrodek muzułmański. Tu­taj sporządzano dzieła o treści religijno-obyczajowej tzw. kitaby. Jeden z nich powstał w 1792 r. dzięki kopiście Jusufowi Heliaszewiczowi.
Obecnie w Kruszynianach zamieszkuje 289 osób, z tego 33 są wyznania muzułmańskiego.
Najcenniejszym zabytkiem w Kruszynianach jest me­czet. Na pierwszy rzut oka sprawia on wrażenie kościoła. Pochodzi z końca XVII lub początków XVIII w. Zbudo­wany z drewna na planie prostokąta, kryty dwuspa­dowym dachem. Od strony południowej posiada mihrab zbliżony wyglądem do apsydy. Natomiast od strony pół­nocnej znajdują się 2 wieże zakończone hełmami, na których są półksiężyce i trzecia wieżyczka, której hełm posiada zakończenie z półksiężycem. Wnętrze meczetu podzielone jest na dwie części, do których wchodzi się z przedsionka. Mniejsza sala przeznaczona jest dla ko­biet, większa dla mężczyzn. W części żeńskiej znajduje się podłużne okienko oddzielone muślinową zasłoną, przez które kobiety obserwują przebieg modlitw odbywanych w męskiej części meczetu. Poza niszą, mihrobem, w części męskiej znajduje się mimbar, czyli podwyższenie służące nieraz imamowi. Jest również galeryjka dla po­mocnika imama — muezzina. W sali męskiej jest rzeź­biona podstawka pod koran, dar biskupa dr. H. Gulbi-nowicza, wnętrze wysłane jest dywanami, na ścianach ozdobnie wykonane „muhiry” z wersetami z koranu oraz ilustracjami przedstawiającymi meczet w Mekce i święty kamień Kaaba. W latach 1976 i 1977 meczet poddano remontowi.
W pobliżu na niewielkim wzniesieniu „mizar”, czyli cmentarz muzułmański. Otoczony murem kamiennym; najstarsze zachowane nagrobki pochodzą z 1744 r. Tatarzy przejawiają wiele troski o swych zmarłych. Gro­madzą się podczas świąt i modlą nie tylko przy mogi­łach bliskich, ale też za dusze wszystkich współwyznaw­ców, obchodząc mizar naokoło.KUŹNICA BIAŁOSTOCKA-Wieś położona nad rzeczką Łosośną, liczy około 700 mieszkańców, znajduje się tu przejście graniczne na linii kolejowej Leningrad—Berlin.
Nazwa wywodząca się prawdopodobnie od żelaza wy­tapianego tutaj z rudy darniowej. Pierwsze udokumen­towane wzmianki o Kuźnicy pochodzą z 1536 r., kiedy to Jerzy Zielepucha, na polecenie królowej Bony, zało­żył miasto, które otrzymało prawa miejskie w 1546 r. Od 1541 roku odbywały się tutaj targi. Przez Kuźnicę położoną na skraju puszczy tzw. Kuźnickiej prowadził wielki trakt królewski: z Warszawy przez Łomżę, Kny­szyn, Grodno do Wilna. Miasto wchodziło w skład eko­nomii grodzieńskiej, posiadało 40 włók, w 1679 r. miało rynek i 4 ulice, mieszkało w nim 56 rodzin. Rzeczką Ło­sośną spławiano do Niemna zboże i drewno, w 1679 r. Jan III Sobieski zezwolił na uruchomienie młyna wod­nego. Zbudowano też nad rzeką na terenie Wojnowiec klasztor bazylianów, podległy opactwu w Supraślu. Przez Kuźnicę zbudowano w 1862 r. linię kolejową Warszawa— —Petersburg. W 1930 r. Kuźnica utraciła prawa miejskie.
W okresie okupacji hitlerowskiej żandarmi niemieccy wysiedlili z Kuźnicy około 600 osób narodowości ży­dowskiej, po czym wywieźli do obozu zagłady w Tre­blince. Kuźnica podczas wojny została zniszczona w około 90°/o. Po wojnie odbudowano zniszczone budynki a w związku z kolejowym przejściem granicznym wzniesio­no nowy dworzec i inne budynki.
Pierwszy kościół modrzewiowy z 1545 r. uległ znisz­czeniu w 1760 r., następny z 1770 r. przetrwał do 1863 r., kiedy to zbudowano obecny kościół murowany. W czasie II wojny światowej uległ on spaleniu, obecnie odbudo­wany. Kościół na rzucie prostokąta, z wieżą. Wewnątrz gotycka chrzcielnica z poł. XVI w. Cerkiew prawo­sławna, zbudowana na miejscu klasztoru i kościoła Ba­zylianów.

RAJSK
Wieś położona wśród pól i niewielkich lasów. Wymie­niana już w dokumencie z 1523 r., kiedy to została na­dana nieznanemu nam bliżej ziemianinowi bielskiemu. W okresie międzywojennym w Rajsku miały miejsce wy­stąpienia skierowane przeciw władzom sanacyjnym, do­szło do starć z policją. Podczas okupacji hitlerowskiej jeden z oddziałów partyzantki radzieckiej ostrzelał w po­bliżu wsi Rajsk przejeżdżający drogą samochód niemiec­ki, zabijając 4 osoby. W dniu 16 VI 1942 r. funkcjona­riusze żandarmerii niemieckiej i gestapo otoczyli wieś, zamordowali 149 osób, zabudowania spalili. Pacyfika­cja wsi Rajsk, jej związek z działalnością ruchu oporu w samej wsi, wielkie zasługi mieszkańców Rajska w walce z sanacją były podstawą przyznania tej wsi Krzy­ża Grunwaldu III klasy.
Cerkiew drewniana z wieżą i kopułą, zbudowana w XIX w.
Na miejscu straceń pomnik. W miejscowej szkole Izba Pamięci z ekspozycją poświęconą pacyfikacji wsi Rajsk.

RUDKA-Wieś położona nad niewielkim potokiem bez nazwy, w pobliżu kompleksu leśnego i rzeki Nurzec, w odległości 9 km od Brańska i 34 km od Bielska Podlaskiego.
Tędy przebiegał w XV w. szlak handlowy z Warszawy do Wilna i Mińska. Należy przypuszczać, że nazwę Rudka zawdzięcza wydobywaniu tataj i wytapianiu żelaza z ru­dy darniowej. Pierwsze wzmianki o Rudce datowane są na 1434 r. kiedy to nadano ją Pretorowi z Korczewa. Z 1576 r. pochodzą informacje o wydobywaniu rudy dar­niowej. Najpierw należała Rudka do Korczewskich, na­stępnie do Hlebowiczów, Kiszków, z których do większego znaczenia doszedł Mikołaj Kiszka, wojewoda podlaski, następnie do Ossolińskich, Wandy Jabłonowskiej i Potoc­kich. Rudka była ośrodkiem dóbr, w 1799 r. obejmujących 36 miejscowości.
Ossolińscy prawdopodobnie uzyskali dla Rudki prawa miejskie, wkrótce zresztą utracone. Stanisław August Poniatowski wydał przywilej mieszkańcom Rudki na 10 jarmarków.
W dniu 1 VII 1861 r. miały miejsce w Rudce rewolu­cyjne wystąpienia chłopów. Na wielkim wiecu chłopi do­browolnie opodatkowali się na rzecz walki, wzywając innych do solidarności i podobnych opłat, a także służ­bę dworską do porzucenia pracy. Bunt chłopów zakoń­czył się surowymi represjami zbiorowymi, publiczną chło­stą itp. karami.
Najcenniejszym zabytkiem Rudki jest pałac. Zbudo­wany został w 1783 r. jako późnobarokowy dwór; prze­budowany w latach 1913—14. W 1935 r. na skutek wza­jemnych nieporozumień między spadkobiercami z rodu Potockich podzielono pałac na 3 części wyburzając jego fragmenty. Od 1968 r. rozpoczęto odbudowę pałacu znaj­dującego się obecnie w posiadaniu Zespołu Szkół Rol­niczych.
Pierwszy kościół katolicki w Rudce został ufundowa­ny przez Korczewskich w 1442 r. w 1517 r. Zofia z Kor-czewskich Hlebowiczowa potwierdziła nadania dokonane przez jej poprzedników. Kościół został odnowiony w 1591 r. przez Aleksandra Ossolińskiego.
Obecny kościół z lat 1737—59 zbudowany w stylu ba­rokowym. Kościół otoczony murem z barokową bramą. Wewnątrz znajduje się interesujący portret Krzysztofa Radziwiłła z 1600 r., krucyfiks z XVII—XVIII w. oraz rzeźba Chrystusa o cechach ludowych. Na wieży dzwon spiżowy z 1594 r.
Zachowały się fragmenty dawnego rozplanowania miej­skiego wraz z rynkiem, dom administracyjny z 1830 r., magazyn drewniany z podcieniami, stajnie i magazyny dworskie z XVIII—XIX w., lamus drewniany, magazyn zbożowy obecnie młyn z 1852 r., przebudowany w 1921, oranżeria z 2 poł. XVIII w., chałupy wiejskie, kapliczki. Plebania drewniana z 1900 r.SAMUŁKI DUŻE-Wieś letniskowa położona malowniczo w dolinie rzeki Narwi. W pobliżu rozległe łąki nadrzeczne rozciągające się w kierunku wsch. i zach. Narew tworzy tutaj wiele odnóg, płynąc meandrami. W szuwarach gnieździ się ptactwo wodne.
Samułki Duże posiadają dobre warunki do wypoczyn­ku. Narew stwarza dogodne możliwości uprawiania węd­karstwa. Wieś służyć może również jako baza wypado­wa do wędrówek szczególnie szlakiem wodnym Narwi do Suraża, Łap, Tykocina, Wizny, Łomży. Można także zalecić wycieczki piesze do pobliskiej Strabli pałac Sta­rzyńskich, ogród włoski — Wyszek i Topczewa intere­sujące kościoły , Rajska Izba Pamięci, pomnik pomor­dowanych mieszkańców, cerkiew , lub dalsze kołowe, do Bielska Podlaskiego i Białowieży.
Wieś Samułki Duże była już wymieniana w dokumen­tach z 1524 r. Należała wówczas do parafii bielskiej. Na­zwę swą wzięła od cerkiewnego Samuiła, czyli Samuela.
Stacja PKP Strabla na linii Białystok—Bielsk Podla­ski — 7 km. Przystanek PKS w sąsiedniej wsi Filipy. Kwatery prywatne, informacje u sołtysa. Wyżywienie u miejscowych rolników lub we własnym zakresie.
SIDRA-Wieś letniskowa położona w pięknej okolicy, wśród polodowcowych wzgórz i dolin, nad rzeczką Siderką.
Sidra została założona na terenach dawnych puszcz: Nowodworskiej i Kuźnickiej, przez właścicieli tych te­renów — Wołłowiców. Przez kilka stuleci Sidra była ośrodkiem administracji dóbr, spełniała podobną rolę jak Knyszyn, czy też Goniądz. W 1535 r. Albert Marcin Gasz-tołd niektóre źródła podają, że Jan Gosztołd ufundował tutaj kościół drewniany. W połowie XVI w., gdy właści­cielami tej miejscowości byli Naruszewiczowie, w Sidrze skupiało się wielu innowierców, był zbór kalwiński. W 1566 r. staraniem Eustachego Wołłowicza, kanclerza wielkiego litewskiego Sidra otrzymała prawa miejskie, które utraciła na początku XX w.
W okresie międzywojennym Sidra liczyła około 1000 mieszkańców. Na skutek terroru okupanta i wymordo­wania Żydów, liczba ludności zmiejszyła się. Obecnie Sidrę zamieszkuje około 700 osób.
Kościół zbudowany wg proj. Piotra Pioli w 1783 r., w stylu klasycystycznym, na rzucie prostokąta. Fundatorem kościoła był hrabia Ignacy Potocki. Wewnątrz wystrój późnorenesansowy; interesujący obraz z 1664 r., malowa­ny na blasze.
Resztki ruin dawnego pałacu Potockich rozebranego w 1880 r. wraz ze zborem kalwińskim. Nie istnieje również synagoga.
Z Sidry można urządzać interesujące wycieczki do ta­kich miejscowości jak Siderka dawny park dworski z XIX w bardzo zniszczony oraz klasycystyczny kościół z 1825 r. , Zalesie murowany kościół z 1602 r. fundowany przez Hieronima Wołłowicza , Pawlowicze murowany zbór z 1610 r. fundowany przez Pawia Wołłowicza, pod­skarbiego litewskiego, przebudowany na szkołę i 2 oficy­ny z XIX w.

Szlak rozpoczyna się przy końcowym przystanku kolejki leśnej Za­gnańsk — Hucisko i biegnie w górę. Po drodze można zauważyć dwa pasy gołoborzy, mocno zarośniętych, wyżej polanę BIELNIK z ładnym widokiem na klasztor i górne pole gołoborzy. Nazwa Bielnik pochodzi od bielenia płótna wykładanego na trawiastej polanie.
W części wsch. polany znajduje się cmentarz żołnierzy radzieckich. Z obejścia zabytkowych budowli na Św. Krzyżu wychodzimy bramą od wsch. Obok znajdują się wychodnie kwarcytów kambryjskich. W skale tkwi 20 m wysoki drewniany krzyż, wyciosany z olbrzymiej jodły. Nieco niżej drożyna usiana mnóstwem kamieni biegnie środkiem długiej po­lany do drewnianej kapliczki, wzniesionej na miejscu dawnego modrze­wiowego kościółka Wszystkich Świętych, wg podania zbudowanego przez Dąbrówkę. Kościółek ten mocno podniszczony, rozebrano po pożarze opactwa w r. 1780, a ze zdrowych belek zbudowano organy. Naprzeciw kapliczki po drugiej stronie drogi widać ślady wzniesienia. Są to resztki kopca, usypanego w czasie manifestacji patriotycznych w 1861 r. Od kapliczki na pn. biegnie zakolami droga do Nowej Słupi, dłuższa ale nieuciążliwa, prosto zaś na wsch. prowadzi stroma szeroka droga wyłożona blokami kwarcytowymi.
Droga nosi nazwę królewskiej, tędy bowiem, jak mówi podanie, po­dążał Władysław Jagiełło do klasztoru.
Na prawo drewniana strzałka wskazuje tzw. zieloną drogę, biegnącą w kierunku uroczyska ŁAZY, gdzie przed kilku laty prowadzono ba­dania archeologiczne.
Po drodze mijamy piękne młodniki modrzewia polskiego, a wśród nich dwie murowane kapliczki z prostymi rzeźbami w drzewie. Na sa­mym skraju lasu obok figury z lewej strony pokazują miejsce, gdzie Marian Langiewicz stoczył bitwę w dniu 12 lutego 1863 r. Z drugiej strony drogi sterczą stromo wychodnie skał kwarcytowych, zaś poniżej pierwszego domostwa, w ogrodzeniu, znajduje się posąg pielgrzyma lub — jak mó­wią stare opisy — „osoba kamienna”. Rzeźba ta, wykonana w jasnym piaskowcu kunowskim, przedstawia człowieka klęczącego z rękami jakby złożonymi do modlitwy. Lewa ręka jest zawieszona na chuście; na nogi spływają fałdy opończy. Twarz i ręce są mocno uszkodzone. Kto i na jaką pamiątkę posąg ten wystawił, nie wiemy. Na ogół utrzymują, że jest to zabytek średniowieczny. Wokół niego lud okoliczny osnuł liczne podania. Wg jednego z nich ma to być Św. Emeryk, królewicz węgierski, inne zaś głosi, że jest to posąg pielgrzyma, który z dalekich krajów podą­żał na Łysą Górę.
Poniżej starego posągu stoi obszerny budynek schroniska młodzieżo­wego w NOWEJ SŁUPI dla 75 osób. Schronisko przyjmuje zamówienia na noclegi dla wycieczek szkolnych, a w razie wolnych miejsc i dla innych wycieczkowiczów.
Obok schroniska znajduje się pawilon Muzeum Techniki, który należy zwiedzić.
Poniżej gospoda i zabudowania Leśnictwa Lasów Państwowych, gdzie można otrzymać informacje dotyczące Świętokrzyskiego Parku Naro­dowego.
Schodząc z Łysej Góry do Nowej Słupi widzimy z prawej strony, na skrzyżowaniu dróg część budynku murowanego z cegły. Jest to resztka kościoła szpitalnego i przytułku dla starców, zbudowanego ok. 1598 r. przez opata Michała Maliszewskiego. Obok głębokim parowem można dojść do nowego budynku szkoły podstawowej, wzniesionego w ostat­nich latach.
W uliczce stoją typowe dla małego miasteczka parterowe domki z bramami przejazdowymi. Kościół Św. Wawrzyńca został zbudo­wany ok. 1678 r., jak świadczy napis na tablicy erekcyjnej, umiesz­czonej nad głównym wejściem. Do obejścia prowadzi żelazna brama dawnej roboty kowalskiej z XVI lub XVII w., pochodząca z klasztoru świętokrzyskiego.
Osada Nowa Słupia leży w pow. kieleckim i liczy ok. 1500 miesz­kańców. Dawniej należała do klasztoru na Łysej Górze, ale w XV w. występuje już jako miasto. Spalona przez Rakoczego w XVII w., później dźwignęła się z upadku.
W ostatnich dziesiątkach lat miasteczko stało się jednym z głównych punktów turystycznych w Górach Świętokrzyskich, zwłaszcza po wybu­dowaniu kilku odcinków dróg i uruchomieniu komunikacji autobuso­wej. Przyst. kolejki leśnej z Zagnańska leży obok wioski Hucisko na skraju lasu, w odległości 2,5 km od Nowej Słupi.Szlak nie znakowany. Z rynku w Nowej Słupi wyrusza się ul. Opa­towską, mija dolinkę ze strumykiem, a następnie podąża drogą obok cmentarza. Z lewej strony widać JELENIOWSKIE GÓRY.Po drodze leży wieś Grzegorzewice opis szlak 23 , dalej Wałsnów i Sarnia Zwoła. Z drogi malownicze widoki na góry. W odległości do 8 km od Nowej Słupi na wzniesieniu leży wieś CZAJĘCICE, gdzie można oglądać piękną aleję starych lip, uznaną za zabytek przyrody.
W rozległej kotlinie przy drodze w odległości 12 km od Nowej Słupi i 15 km od Ostrowca Świętokrzyskiego leży wieś WAŚNIÓW. W miejscu jest przyst. PKS, poczta i ośrodek zdrowia.
Waśniów należy do starszych osiedli w Górach Świętokrzyskich, bo­wiem są już o nim wzmianki w 1145 r. Kazimierz Wielki nadał osiedlu prawo miejskie w r. 1351, a za czasów Kazimierza Jagiellończyka wpro­wadzono tu jarmarki. W r. 1432 miasto przeszło we władanie cystersów z Wąchocka.
Na miejscu dawnego drewnianego kościółka w r. 1656 zbudowano murowany w stylu późnorenesansowym.
W dzwonnicy pochodzącej z XVIII w. jest zabytkowy dzwon z r. 1535, fundacji Rafała, opata wąchockiego.
W sąsiedztwie Waśniowa była dawniej mała wioska Gaj, w której urodził się w r. 1633 poeta Wespazjan Kochowski. Po podziale ojco­wizny Kochowski przeniósł się stąd do Goleniów k. Szczekocin w r. 1663. We wnęce ściany szczytowej kościoła pokazują rzeźbę, która ma przed­stawiać Kochowskiego.
W pobliskiej wsi Garbacz, przy trakcie opatowskim, w połowie ubie­głego stulecia mieszkał i zmarł filozof Józef Gołuchowski, prof. Uni­wersytetu Wileńskiego.
W sąsiedniej Mominie można obejrzeć zabytkowy kościół o założeniu gotyckim z XV w.
Od Waśniowa szlak biegnie na MYCHÓW, gdzie na wzgórzu naprze­ciw kościoła można oglądać ślady dawnego zamku. Pod JĘDRZEJOWI-CAMI należy obejrzeć głęboką dolinę rz. Częstocianki wśród lessowych wzgórz.
Dalej leżą CZĘSTOCICE dziś przedmieście Ostrowca , z cukrownią za­łożoną w r. 1825. Przy wjeździe do miasta od strony Waśniowa mijamy wieś SZEWNĄ, w której warto obejrzeć barokowy kościół z 2 poł. XVIII w., zbudowany wg projektu znanego architekta tych czasów, sandomierza-nina ks. Józefa Bonawentury Karsznickiego. Kościół otoczony murem,położony na wzgórzu stanowi wraz z zabudowaniami ładny, późnobaro-kowy zespół architektoniczny.
Końcowym punktem wędrówki jest OSTROWIEC ŚWIĘTOKRZYSKI nad Kamienną, jeden z największych ośrodków przemysłowych na tere­nie Kielecczyzny. Po przyłączeniu sąsiednich osiedli wiejskich miasto ma ok. 42 800 mieszkańców.
Autobusem można dojechać stąd do Nowej Słupi, Kielc, Sienna, Iłży, Ożarowa, Opatowa, Krzemionek Opatowskich, Bałtowa i Solca.
Ostrowiec, zwany pierwotnie Ostrowiem, nie należy do starych miast. Na widownię dziejową wstępuje dopiero w XVI w., a w 1613 r. otrzymuje prawo miejskie. Szybki rozwój miasta następuje po 1837 r., kiedy to na gruntach okolicznych założono hutę żelaza, która z czasem rozrosła się do dużych rozmiarów dziś Huta im. M. Nowotki . Rozwojowi prze­mysłu sprzyjało dogodne położenie nad wodą, występowanie w okolicy rud żelaza, materiałów opałowych oraz topnika.

Przez Puszczę przechodzą dwa znakowane szlaki turystyczne: Łowicz-Boguszyce znaki żółte i Radziejowice-Rochna znaki zielone. Skierniewice należą do nielicznych miast wojewódzkich w Polsce graniczących z dużymi lasami. Od strony pn. sąsiadują z Puszczą Bolimowską. Zajmuje ona 10 000 ha powierzchni pomiędzy stolicą województwa i Radziwiłłowem, od pd. Nieborowem, Bolimowem i Wolą Szydłowiecką, od pn. Puszcza przedzielona jest rzeką Rawką, która wraz z doliną i prawobrzeżnymi dopływami tworzy rez. przyrody w 1984 sprowadzono bobry. Puszcza Bolimowska tworzy zwarty kompleks leśny. Przeważa w nim zdecydowanie drzewostan sosnowy. Urozmaicenie stanowią występujące na niewielkich powierzchniach dęby, brzozy, olchy, graby i świerki. Najstarsze okazy przetrwały na pn. obrzeżu lasów oraz w dolinach rzecznych. Ciekawe elementy krajobrazu tworzą śródleśne strumienie i uroczyska. W bogatym runie jagody i borówki. Wśród zwierzyny spotkać można rzadkie obecnie daniele, ponadto jelenie, łosie i sarny. Zachowały się liczne siedliska ptaków śpiewających, głównie nad Rawką. W Puszczy Bolimowskiej i dolinie środkowej Rawki powstaje park krajobrazowy. W pobliżu śródleśnej wsi Grabie znajduje się utworzony w 1980 rez. „Kopanichy”. Na powierzchni ponad 42,5 ha rosną tam cenne okazy drzew naturalnego pochodzenia.
Puszcza Bolimowska była terenem wczesnego osadnictwa, książęcych i królewskich łowów, miejscem wielu historycznych wydarzeń, bitew i potyczek, zwłaszcza podczas powstań narodowych i wojen światowych. Miały tu miejsce bitwy np. stoczona przez oddział GL w sierpniu 1943 pod Zabudziska-mi, zrzuty broni, konspiracyjne ćwiczenia. W lesie między Budami Grabskimi i Ziemiarami oraz w leśniczówce Ruda były tajne radiostacje AK. Koło leśniczówki Ruda i w Grabiach zachowały się grodziska średniowieczne, w różnych częściach Puszczy i na jej obrzeżach zobaczyć można cmentarze i mogiły z obu wojen światowych, dobrze zachowane okopy, ślady bunkrów i fortyfikacji polowych. W Mogiłach znajduje się grób – pomnik powstańców z 1863 oraz cmentarz mauzoleum ofiar ataków gazowych podczas I wojny światowej. W Budach Grabskich znajduje się Leśna Galeria Sztuki Jana Graczyka.

W dolinę Rawki.
Kamion – dolina Rawki – Miedniewice – Rawka stacja kolejowa, ok. 10 km, w części leśnej znaki żółte.
Trasa prowadzi przez malowniczą dolinę Rawki, która jest największym 95 km dopływem Bzury. Rzeka, ze względu na swoje walory krajobrazowe, faunistyczne i florystyczne oraz stan czystości, na całej swojej długości, od źródeł do ujścia, w 1983 została uznana za rez. przyrody. W pobliżu Ka-miona, wsi letniskowej, rzeka tworzy urokliwe zakola, płynie wśród dorodnych lasów. Brzegi Rawki są łatwo dostępne, jest wiele stosownych miejsc do kąpieli, wędkowania i na biwaki. 28 VI 1410 koło wsi Kamion stacjonowało rycerstwo małopolskie udające się z królem Władysławem Jagiełłą pod Grunwald. 10 IX 1939 zacięty bój polskich artylerzystów z hitlerowską jednostką pancerną. Zginął wówczas prowadzący natarcie ppłk. Władysław Bednarski. W 1944 istniał tu obóz pracy.
Na zboczu doliny Rawki pałac klasycystyczny z pocz. XX w. ozdobiony czterokolumnowym portykiem toskańskim. Park krajobrazowy z wyjątkowo zróżnicowanym drzewostanem m. in. graby, jesiony, topole białe i jawory i bogatą florą. Ścieżki po obu stronach rzeki zachęcają do spacerów. Dogodne miejsca do bezpiecznej kąpieli i plażowania. We wsi restauracja „Turystyczna”. Z Kamiona przez mostek na Rawce w kierunku wsch. Ze skraju skarpy piękne widoki na silnie meandrującą rzekę i okolice. W rozwidleniu dróg 2 cmentarze z okresu I wojny światowej. Od rozwidlenia dróg przecinką leśną ok. 1,2 km w kierunku pn.-wsch. do szlaku turystycznego Łowicz-Boguszyce znaki żółte, którym na lewo pn.-wsch., wśród młodego sosnowego drzewostanu. W pobliżu torów kolejowych linii Skierniewice-Pilawa las bardziej zróżnicowany, dobre miejsca na biwak. Tutaj w 1863 koncentrowały się oddziały powstańców. Następny urozmaicony odcinek zalesione wydmy doprowadza do linii kolejowej Warszawa-Skierniewice. Nie przekraczając torów kładką lub mostkiem na drugi brzeg Rawki do dużej wsi Miedniewice.
Wieś wraz z jej mieszkańcami, problemami, obyczajami, obrzędami i krajobrazem została wiernie upamiętniona w „Chłopach” Władysława Reymonta, powieści za którą w 1924 otrzymał nagrodę Nobla. Późniejszy pisarz w 1. 1888-1893 mieszkał, pracował i tworzył w Lipcach i w innych pobliskich wsiach. Z kilku wsi, w których wówczas przebywał „starszy dozorca drogowy Rejment” pamięć o pisarzu najpełniej utrwaliła się w Lip-a^h. W 1932 ówczesny kierownik szkoły Tadeusz Kwaśniewski wraz ze swą żoną Zofią i nauczycielką Marią Nowicką założył amatorski zespół artystyczny, który wystawił „Wesele Boryny”. Oparte na fabule „Chłopów” barwne widowisko zyskało powszechny aplauz. Zespół osiągnął znaczne sukcesy jeszcze przed II wojną światową. Podczas okupacji mimo zakazu pracowano nad nowym scenariuszem. Po wojnie zespół reaktywowano. Przedstawienie zostało wzbogacone tańcami i przyśpiewkami ludowymi. Piękne widowisko z Lipiec oglądali telewidzowie, uwieczniono je na taśmie w specjalnym filmie dokumentalnym. Zespół liczący ok. 40 osób występował z powodzeniem w łódzkim Teatrze Wielkim i na festiwalach folklorystycznych. Od 1954 do chwili obecnej zespołem kieruje Maria Nowicka. W dużej, otwartej w 1962 szkole noszącej imię pisarza – Izba Pamięci Narodowej. Pomnik W. Reymonta. Ponadto we wrześniu 1982 z okazji 50-lecia zespołu w jednym z domów otwarto Izbę Regionalną. Oprócz zespołu złożonego z dorosłych istnieje dziecięcy zespół regionalny oraz teatrzyk lalkowy.
Z opisanej w epopei Reymonta wsi, owalnicy ze
stawem pośrodku – niewiele pozostało. Drewniane domy należą do nielicznych. Wybudowano dziesiątki murowanych, często piętrowych, m. in. dom
kultury, ośrodek zdrowia. W Lipcach istnieje spółdzielnia rolnicza.

Niegdyś miasto, obecnie wieś, położona nad rzeką Su­praślą, na skraju Puszczy Knyszyńskiej, w odległości 41 km na wsch. od Białegostoku.
W wieku XV był obronną osadą nadaną 2 poł. wieku XV wojewodzie kijowskiemu Iwanowi Chodźce, który wkrótce przybrał sobie imię i nazwisko Jana Chodkie­wicza. Gródek był ośrodkiem dużych dóbr stanowiących własność Jana Chodkiewicza jak i jego następców. Je­den z nich, Aleksander Chodkiewicz, w 1498 r. sprowa­dził do Gródka z Kijowa zakon bazylianów. W 1500 roku zakonnicy na skutek nieporozumień z otoczeniem prze­nieśli się do Supraśla. Od 1660 r. Gródek przeszedł w rę­ce Mniszchów, będąc już wówczas miastem, gdyż prawa miejskie otrzymał prawdopodobnie na początku wieku XVII. W następnym stuleciu Gródek należał do Potoc­kich, potem do Radziwiłłów, przy czym w dalszym ciągu stanowił siedzibę dużych dóbr nazywanych nawet hrab­stwem gródeckim.
W pobliżu Gródka w okresie powstania styczniowego została stoczona jedna z bitew na tym terenie, nazywa­na bitwą pod Waliłami 20 IV 1863 , w której uczestni­czył jako szef sztabu oddziału powstańczego i faktycz­nie dowodzący podczas boju — Walery Wróblewski.
Po przeprowadzeniu w 1886 roku linii kolejowej Bia-łystok-Wołkowysk, przebiegającej w pobliżu Gródka 2 km , nastąpił intensywny rozwój tej miejscowości. Pow­stały fabryki włókiennicze, których w 1890 r. było tu­taj 14. Mimo utraty praw miejskich w 1897 roku Gródek rozwijał się nadal jako osada fabryczna. W 1905 r. do­szło w tej miejscowości do krwawych zamieszek, dzia­łała SDKPiL. W 1918 r. powstały rady robotnicze i chłop­skie. Walka klasowa nie ustała również w okresie mię­dzywojennym. Miały miejsce liczne strajki i manifesta­cje pod kierownictwem KPZB. Mieszkańcy Gródka w okresie okupacji hitlerowskiej utworzyli komitet antyfa­szystowski, wspomagali partyzantów działających na te­renie Puszczy Knyszyńskiej. W uznaniu postawy miesz­kańców Gródek został odznaczony w 1977 r. Krzyżem Grunwaldu III klasy.
Najciekawszym obiektem Gródka jest dawne grodzi­sko znajdujące się przy ul. Zamkowej. Był tam w wie­kach XV i XVI dwór Chodkiewiczów. W centrum Gród­ka znajduje się rynek z trapezowatym układem ulic wywodzących się z dawnych traktów. W środku rynku jest cerkiew prawosławna stanowiąca ośrodek dekanatu. Zbudowano ją w miejscu, gdzie prawdopodobnie wznie­siono pierwszą w Gródku cerkiew ufundowaną przez Chodkiewiczów, już w XV w. Obecny budynek cerkwi murowany, na planie krzyża greckiego, z wieżą i ko­pułą na przecięciu naw, zbudowany został jako czwar­ta z kolei świątynia w latach 1882—1889. W 1942 r. uleg­ła ona spaleniu, po czym odbudowano ją i doprowadzo­no do obecnego stanu.
Wnętrze cerkwi bardzo bogate. Zwraca uwagę wysoki, trzykondygnacyjny ikonostas wykonany przez Ziembic-kiego w Choroszczy. W „carskich wrotach” 6 tond z wi­zerunkami 4 ewangelistów oraz NMP i Archanioła Ga­briela. W diakońskich: z lewej obraz przedstawiający św. Michała, z prawej — św. Stefana. W kopule liczne freski: MB w otoczeniu aniołów, Chrystus Pankrator i in., na ścianach naw i na sklepieniach — wizerunki świętych, symbole, dekoracje malarskie. Malowidła zo­stały wykonane przez prof. A. Stalony-Dobrzańskiego, J. Łotowskiego i Nowosielskiego. Szczególne zainteresowa­nie wzbudzają namalowane na ścianach nawy głównej, po obu jej stronach krzyże, których jest aż 30. Przedsta­wiają one w jaki sposób od najdawniejszych czasów wyobrażano sobie ten symbol religijny. Całość uzupeł­niają bogate witraże, sprzęty liturgiczne, księgi.
Zasługuje także na uwagę kaplica na cmentarzu pra­wosławnym; drewniana o konstrukcji zrębowej, kryta gontem, z ikonostasem.
Kościół katolicki zbudowano w 1936 r. jako kościół filialny. Parafię w Gródku erygowano w 1945 r. Świą­tynia wzniesiona na rzucie prostokąta, z wieżą. We­wnątrz w ołtarzu głównym, barokowym, obraz przedsta­wiający Madonnę na półksiężycu. Boczne ołtarze również barokowe.
Na cmentarzu żydowskim miejsce rozstrzelania miesz­kańców wsi Popówka, spacyfikowanej przez hitlerow­ców; w innym miejscu koło cmentarza skromna tablica upamiętnia miejsce, w którym hitlerowcy zamordowali 4 partyzantów.RABARKA-Miejscowość ładnie położona wśród lasów, w urozmai­conym terenie. Wieś oddalona około 15 km na wsch. od Siemiatycz. Nazwa wywodząca się prawdopodobnie od hrabara, czyli kopacza np. rowów, studni . Wieś i fol­wark znajdowały się w tej miejscowości już w XIX w. Folwark został rozparcelowany po 1893 r.
W pobliżu wsi Wzgórze Pokutników, na którym znaj­duje się około 7 000 krzyży ofiarnych, otaczających nieo­mal ze wszystkich stron cerkiew prawosławną. Krzyże przypominają, że prawdopodobnie w 1710 r., kiedy mo­rowa zaraza pozbawiła życia mieszkańców okolicznych wsi, ocaleli tylko ci, którzy poszli za „świętym” star­cem — wizjonerem na wzgórze, u stóp którego płynie źródełko. Każdy z ocalonych postawił na wzgórzu krzyż, dalsze, przeważnie drewniane przynieśli ci, którzy w póź­niejszym czasie pokutę tutaj czynili. Przed stu laty wzniesiono na Wzgórzu Pokutników cerkiewkę, a w 1947 r. przy cerkwi nauczycielka Maria Niekludowa za­łożyła jedyny w Polsce żeński klasztor prawosławny li­czący obecnie 20 mniszek. W budynku klasztornym znaj­duje się druga cerkiew. Klasztor utrzymywany jest wy­łącznie z pracy zakonnic, które rządzą się regułą św. Ba­zylego.
Cerkiew jest drewniana, na planie prostokąta, z dwu­pasmowym dachem i niewielką kopułą, wewnątrz pię­knie pomalowana.

GRABÓWKA-Wieś położona na skraju lasu Zielona, będącego frag­mentem Puszczy Knyszyńskiej, przy drodze nr 12 pro­wadzącej z Białegostoku w kierunku wsch. do Bobrow­nik. Zabudowa wsi w formie ulicówki znajduje się w większości przy drodze odchodzącej od drogi nr 12 w kierunku dzielnicy Białegostoku Wygoda. Istnienie wsi udokumentowane od 1674 r. Z uwagi na swoje położe­nie często odwiedzana przez turystów i mieszkańców Białegostoku. Dogodny dojzad autobusami MPK linii 14 . Na kolonu tej wsi w uroczysku „Wilczy Grąd” w okre­sie okupacji hitlerowskiej odbywały się masowe egze­kucje, których ofiarami byli działacze polityczni i spo­łeczni okresu władzy radzieckiej na Białostocczyźnie lat 1939—41 , członkowie ruchu oporu, ludność polska i białoruska, Cyganie i Żydzi. W 1944 r. specjalne Kom-mando 1005 odkopało zwłoki i spaliło na stosach, po­za jedną z mogił, kiedy ucieczka zatrudnionych przy niszczeniu zwłok Żydów uniemożliwiła bezpośrednio przed wyzwoleniem całkowite zatarcie śladów zbrodni. Obecnie na miejscu masowych zbrodni zarysy mogił, pa­miątkowy krzyż oraz bliżej szosy pełen wstrząsającego realizmu pomnik wykonany przez białostockiego rzeźbia­rza S. Wakulińskiego.

Chęciny leżą w powiecie kieleckim. Łącznie z „przedmieściami”: Zelejowa, Dobrzączką, Sitkówką, Pankiem i Zatropiem mają ok. 3500 mieszkańców.
Miasto leży w odległości 7,5 km od st. kol. Wolica, 7 km od przyst. Słowik, a 4,5 km od przyst. kol. Radkowice na linii Kielce — Tunel. Na górnym rynku znajduje się przyst. PKS, skąd autobusy odchodzą w stronę Kielc, Jędrzejowa, Krakowa, Polichna i do Małogoszczą.
Przy dolnym rynku jest gospoda, w której wycieczki mogą otrzymać wyżywienie. Obok stacja benzynowa. Jest także księgarnia, kiosk „Ru­chu”, sklepy, apteka, ośrodek zdrowia, poczta. Miejska Rada Narodowa ma siedzibę na górnym, czyli starym rynku.
.Ludność miejscowa zajmuje się głównie rolnictwem, a ponadto pracą w kilku niewielkich zakładach przemysłowych warsztaty naprawy samo­chodów, drobny przemysł marmurowy, rzemiosło, handel i okolicznych kopalniach.Przy wjeździe do miasta został wybudowany obszerny, lecz nie zhar­monizowany z zabytkową zabudową gmach szkolny.
PTTK prowadzi tu schronisko w zabudowaniach pofranciszkańskich dojście z dolnego rynku uliczką od zach. , miejsc nocleg. 74.
Z Chęcin rozchodzą się następujące szlaki turystyczne znakowane:
1 przez Korzecko, Grzywy Korzeckowskie, Jedlnicę, Grząby Bolmiń-
skie, Milechowy i Bocheniec do Miedzianki szlak 51 ;
2 przez Zelejowa i Słowik do Kielc szlak 47 .
Można jednak urządzić szereg innych wycieczek, np. do Skib 3 km i na górę Miedziankę przez Podpolichno 8 km , przez Podzamcze i Tokarnię do st. kol. Chęciny szlak 49 .
Z dziejów Chęcin. Za czasów Piastów, w XIII w., wieś Chęciny, położona na miejscu dzisiejszych Starochęcin, należała do kasztelanii małogoskiej. Być może już wtedy na sąsiedniej wyniosłej górze stał gród warowny, w pobliżu którego powstały osady rzemieślników i kupców.
Pochodzenie nazwy nie jest znane. W różnych dokumentach miej­scowość ta jest wymieniana jako , Chanczyn, Chencinium, Chencinia, Chęcziny, Chancziny i wreszcie Chęciny.
Najdawniejsza wzmianka o wsi Chęciny pochodzi z 1275 r. Należała ona wtedy do niejakiego Mikulona.
Kazimierz Wielki połączył osady położone u stóp zamku „na pod­grodziu” i nadał im prawo magdeburskie, miejskie. Przywilej wydany w r. 1384 podaje nazwisko wójta chęcińskiego Marcina Korczaka oraz ławników. Od tego czasu Chęciny występują na widowni dziejowej

jako miasto, w odróżnieniu od starego osiedla, które odtąd nazywają Starochęcinami. Po ustanowieniu nowego podziału administracyjnego została zniesiona dawna kasztelania małogoska, a na jej miejscu powstało starostwo grodowe w Chęcinach.
Gdy w następnych latach w czasie pożaru miasta zginął przywilej lokacyjny, Kazimierz Jagiellończyk na sejmie w Kaliszu w r. 1465 od­nowił go. W kilka lat^później, chcąc podźwignąć miasto z upadku, tenże król przywilejem wydanym w Krakowie w r. 1487 nadał Chęcinom prawo korzystania z tutejszych kopalń.
Jan Olbracht bacząc na niepłodność gruntów Chanczyn uwolnił miesz­czan tutejszycłf od opłat cła i targowego oraz postanowił, że w sprawach górniczych ędzie ich sądził żupnik wg praw olkuskich. Wiele zawdzię­czały Chęciny okolicznym kopalniom rud miedzi, ołowiu i marmurów, które rozwinęły się wydatnie w XVI i XVII w.
Lustracja miasta z r. 1569 mówi, że było tu 283 domy, 20 jatek, 37 szewców, 8 prasołów, tj. handlujących solą, 21 gorzałkę palących, 16 słodowników i wielu innych.
W r. 1607 miasto zostało spalone przez rokoszan Zebrzydowskiego, a gdy dźwignęło się z upadku, zrabowali je Szwedzi i wojska Rakoczego w 1657 r. Zniszczenia dopełniła „morowa zaraza”, tak że w r. 1660 były już tylko 34 domy.
Jan Kazimierz, chcąc dźwignąć miasto z upadku, przywilejem z r. 1666 ustanowił pięć jarmarków w roku. Prawa te niewiele jednak pomogły, albowiem był to czas ogólnego upadku miast, związanego z zakazem nabywania ziemi przez mieszczan, pozbawienia ich przedstawicielstw w sejmach oraz zakazem wywozu towarów za granice. Poza tym był to okres klęsk politycznych w całym kraju. Podupadło też i górnictwo w okolicy oraz przemysł kamieniarski.
W r. 1764 Chęciny stały się siedzibą sądów ziemskich radomskich. Po trzecim rozbiorze Polski i utworzeniu przez Austriaków powiatu w Kielcach, Chęciny przestały być ośrodkiem administracyjnym. Wpraw­dzie po r. 1816, gdy w Kielcach powstała Dyrekcja Główna Górnicza, otworzono tutaj fabrykę obróbki marmurów, a nieco później, ok. 1833 r., przeprowadzono tędy drogę bitą z Warszawy do Krakowa. To wszystko jednak nie ożywiło już dawnego ruchliwego punktu, który później —

w r. 1885 — odsunięty od linii kolejowej nie mógł już współzawodni­czyć z Kielcami.
Dawny herb miasta Chęcin jest znany z odcisków pieczęci z 1585 r. Przedstawia on miasto otoczone murem z otwartą bramą, z widocznymi ostro zakończonymi wieżyczkami i z napisem w otoku: Sigillum Consu. Civitatis Checziny.
Zwiedzanie Chęcin rozpoczynamy od najstarszej zachowanej budowli, mianowicie byłego kościoła i klasztoru franciszkańskiego, położonych w pn. części miasta od strony Zelejowej.
Zwiedzanie zabytku rozpoczynamy od bramy pochodzącej z 1 poł. XVII w., mającej kształt czworobocznej wieży. Nad wjazdem widnieje marmurowa tablica z mocno uszkodzonym przez czas napisem, który głosi, że istniejącą tu fabrykę marmurów zwiedził w r. 1822 Józef Zajączek.
Z bramy kierujemy się przed najwyższą część budowli, dawny kościół franciszkanów, powstały wraz z klasztorem z fundacji Kazimierza Wiel­kiego w 1368 r.W ścianie szczytowej widać ostrołukowe okno i okazały portal.
Od strony pd. oglądamy szkarpy i wysokie, ostrołukowe okna, obło­żone ciosem. Najstarszą częścią budowli jest prezbiterium.
W czasie wstępnych prac remontowych odkryto pod tynkiem stare malowidło al fresco. Widać tu głowę anioła oraz gotycki napis, który po polsku brzmi: Mnie malował brat Anioł z Sącza. Jest to fragment późnogotyckiej polichromii z XV w. Sklepienia kolebkowo-krzyżowe pochodzą z XVII w.
Od strony pn. do kościoła przylegają zabudowania klasztorne, usta­wione w czworobok, z wirydarzem pośrodku.
Pierwotny gotycki budynek został przekształcony w XVII w. Ciekawe są korytarze oraz izby sklepione w dolnej kondygnacji. Na górnym ko­rytarzu zachowała się marmurowa tablica pamiątkowa Stefana Bidziń-skiego, miejscowego starosty, który po klęskach wojennych, ok. 1668 r., rozszerzył i odrestaurował gmachy.
W pn.-wsch. narożu do zabudowań klasztornych przylega kaplica Św. Leonarda, wzniesiona ok. 1640 r. przez Jana Branickiego. Zbudo­wana na kwadracie, jest nakryta kopułą z latarnią. Na sklepieniu póź­norenesansowe dekoracje stiukowe, data 1641 oraz kartusze z herbem Branickiego — Gryf i jego żony Anny z Wapowskich — Nieczuja.
Po kasacie klasztoru w r. 1817 urządzono w zabudowaniach więzienie, które dotrwało do 1929 r. Następnie mieściła się tu szkoła podstawowa, a przez pewien czas od r. 1945 — szkoła kamieniarska. Obecnie w zabu­dowaniach są czynne warsztaty tkackie, zakład wędliniarski, świetlica i inne instytucje. W bocznym budynku mieści się schronisko PTTK. W tej części, w kilku izbach zachowały się modrzewiowe stropy z datami 1637 i 1668. Nad wejściem kamienny kartusz z godłem zakonu fran­ciszkanów.
Do zabytkowych budowli w Chęcinach należy klasztor i kościół klarysek z XVII w. przy ul. Małogoskiej. W obejściu jest stary cie­kawy spichrz, zbudowany z drzewa modrzewiowego, konstrukcji zrę­bowej, z gankiem.
Posuwając się w stronę rynku tą samą ulicą, obejrzymy jeden ze starszych i ciekawszych domów w Chęcinach. Powszechnie nazywają go „Niemczówką”. Dom ten posiada obszerną, sklepioną sień, izby i piwnice zbudowane z miejscowego kamienia. Otwory są obramowane ciosem. Z prawej strony sieni, nad wejściem jest napis: Anno Domini MDLXX — Valenti Września —Anna Miemczówka.
W ostatnich latach budynek został wyremontowany. W przyszłości ma tu być zorganizowane muzeum regionalne.
Z ul. Małogoskiej wychodzimy na górny czyli stary rynek. Po stro­nie pn. zachowało się kilka starych kamienic ze sklepionymi sieniami i piwnicami pochodzącymi z XVIII w.
Na uwagę zasługuje dawny zajazd „Pod srebrną górą”, stojący w górnej części starego rynku, blisko wylotu szosy krakowskiej. Budynek pochodzi z początku XIX w., ma sklepioną sień przejazdową, a nad bramą kamienną tablicę z godłem zajazdu.
Na zboczu Góry Zamkowej wznosi się kościół parafialny, pocho­dzący z końca XIV w. Mimo licznych przeróbek można doszukać się w nim śladów gotyku. Najcenniejszym zabytkiem jest kaplica Fotygów z XVII w. stanowiąca przedłużenie prawej czyli pd. nawy. Zbudowana na kwadracie, nakryta kopułą, posiada rzeźbiony marmurowy ołtarz, ładną gipsaturę oraz pomnik marmurowy fundatora, a zarazem budow-

niczego kaplicy — Kacpra Fotygi, Włocha z pochodzenia, wójta miasta Chęcin.
W podziemiach kaplicy jest grobowiec Fotygów i korytarz, o którym mówią, że dawniej miał łączyć kościół z zamkiem.
Kaplica Fotygów powstała ok. 1614 r. Struktura jej przypomina wspomnianą już kaplicę Św. Leonarda w kompleksie zabudowań po-franciszkańskich w Chęcinach oraz kaplicę Oleśnickich na Świętym Krzyżu.
Naprzeciw głównych drzwi kościoła stoi dom, w którym już w XVI w. mieściła się szkoła, a później przytułek dla starców, zwany „szpitalem”.
Dzieje miasta Chęcin wiążą się z zamkiem, który stanowi p-.ykład warowni z czasów Piastów. Należał on do grodów broniących ziem Małopolski od napadów z pn. Kto i kiedy zbudował ten zamek —; nie wiemy. Niektórzy historycy odnoszą ten fakt do czasów Bolesława Chrobrego lub też Kazimierza Mnicha, oni bowiem tylko przed Włady­sławem Łokietkiem mieli fundować obronne zamki1. Inni znowu przy­puszczają, że zamek powstał w czasach Wacława, króla czeskiego. Faktem jest, że za Władysława Łokietka zamek był już silną twierdzą, skoro król ten, przygotowując się do wojny z Krzyżakami, w r. 1318 przeniósł tu skarbiec katedry gnieźnieńskiej.
W dniu 14 czerwca 1331 r. odbył się tutaj zwołany przez Łokietka zjazd walny wszystkich ziem polskich w celu naradzenia się o wojnie przedsięwziętej z zakonem krzyżackim. Na zjeździe tym uchwalono też pewne prawa i dlatego historycy uważają go za początek przyszłych sejmów. Bezpośrednio z Chęcin ruszył król pod Płowce.W r. 1657, a później w 1707 zamek został spustoszony przez Szwedów. Po ostatniej klęsce przestał być mieszkalny i służył prawie do trzeciego rozbioru Polski na pomieszczenie sądu i kancelarii grodzkiej.
Ostatni raz działa zamkowe odezwały się w dniu 11 lipca 1787 r. na przyjazd króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, wracającego z Krakowa.
Julian Ursyn Niemcewicz, zwiedzając zamek tutejszy w r. 1811, tak pisał: Szerokie poły murów z trzema basztami, rozległe w wnętrzu ziemi piwnice odarte z dachu, ozdób i marmurów swoich okna i drzwi — to jest wszystko, co pozostało z gmachu… Resztę marmurów i kolumn zamko­wych przedostatni starosta, jak gdyby swoje, podarował podstarościemu swemu1.
Od tego czasu mury uległy zniszczeniu, w czym „pomagała” wydat­nie miejscowa ludność. Potężny cios zadała im I wojna światowa, kiedy to w czasie walk nad Nidą 1914—15 r. pociski armatnie wyszczerbiły środkową basztę oraz wyrządziły szkody w innych częściach murów.
Zamek chęciński znalazł opiekuna w Polskim Towarzystwie Krajo­znawczym, które już w pierwszych latach swej działalności wykonało pewne roboty zabezpieczające. W okresie międzywojennym staraniem władz konserwatorskich zabezpieczono niektóre części murów. W celu przywrócenia otoczeniu zamku dawnego wyglądu zalesiono część Góry Zamkowej, co jest zasługą miłośnika Chęcin i działacza krajoznawczego, Edmunda Padechowicza. Jemu też zawdzięcza się zabezpieczenie innych zabytków Chęcin.
W czasie II wojny światowej hitlerowcy, chcąc zniszczyć zamek,urządzili dwa kamieniołomy tuż pod murami budowli. Na szczęście nie zdołali urzeczywistnić zbrodniczych zamiarów.
Władze Polski Ludowej pośpieszyły z pomocą w ratowaniu zagro­żonych ruin. Nadbudowano choć niezbyt właściwie część baszty środ­kowej, zabezpieczono mury obwodowe i pozostałe dwie wieże, podmu­rowano zewnętrzne skarpy.
W r. 1959 rozpoczęto badanie dziedzińca i zasypanej gruzem dolnej części murów. Wyniki prac początkowych są już widoczne.
W ostatnich latach władze konserwatorskie utrzymują stałego opie­kuna zamku, który udziela informacji na miejscu.
Na podstawie pozostałych murów, dawnych opisów zamku oraz rysunku z końca sporządzonego przez Carossiego, można w przybliżeniu odtworzyć sobie dawniejszy wygląd budowli. Zamek był przystosowany kształtem do szczytu góry. Główna, chyba starsza jego część, leżała od wsch. pomiędzy dwiema okrągłymi basztami. Główne wejście do zamku prowadziło od wsch., obok wieży. W daw­nych czasach był tu most zwodzony, zamieniony później na stały. Ślady i części filarów tej bramy można oglądać i dzisiaj. Jedyną sklepioną część mamy z drugiej strony tejże wieży. Tutaj mieściła się kaplica zamkowa.
Główny budynek mieszkalny stał od pn., tj. od strony miasta, gdzie dziś w murze widać dwa otwory okienne. Tu można zauważyć resztki ścian poprzecznych i sklepień piwnic. Obok od pd. znajdował się mały dziedziniec zamkowy.
W drugiej, zach. części zamku był obszerny dziedziniec, zakończony skośną czworokątną wieżą i furtką, sklepioną w ostry gotycki łuk.
W pobliżu widać zagłębienie po wspomnianej wyżej studni zamkowej, wykutej w skale, a sięgającej dawniej poniżej poziomu doliny chęcińskiej.
Mury są zbudowane na ogół z miejscowego szarego wapienia, choć widać tu i partie z piaskowca jasnego i czerwonego oraz z cegły.
Przy zwiedzaniu zamku należy pamiętać, że jest to zabytek naszej przeszłości i jako taki podlega troskliwej opiece turystów.
Trud wspinania się na strome zbocze góry nagradza sowicie prze­piękny widok na okolice. U podnóża leży miasto, od którego w pros­tej linii biegnie ciemny pas drogi ku Kielcom, ginący za Czerwoną Górą. Na horyzoncie widać zalesione Góry Zgórskie i Posłowicko-Dymińskie, zasłaniające widok na okolice Kielc. Bliżej na prawo kominy i zabudowania kombinatu przemysłowego „NOWINY”.
Najbliżej wznosi się poszczerbiony szary grzbiet Zelejowej.
Ku zach. ciągnie się łamana linia Grzbietu Chęcińskiego z górą Rzepką, Sosnówką i w dali położoną Miedzianką.
Od pd. widać łagodne linie zalesionych Grzyw Korzeckowskich, Grząb Bolmióskich i Małogoskich, wreszcie ku pd. wsch. ukazuje się odcinek doliny rz. Nidy ze srebrzystą wstęgą wody.
Pod górą, wśród kępy starych drzew, czerwienieją dachy zabudowań w Podzamczu, a na horyzoncie snują się dymy z kominów wapienników w Wolicy.

Dzisiejszy świat zwierzęcy Pojezierza Mazurskiego na­leży do elementu przejściowego między środkowoeuro­pejskim a północno- i wschodnioeuropejskim, z tym że poza Pobrzeżem Warmińskim zaznacza się ubytek ele­mentu atlantyckiego. Mimo tego jednak element atlan­tycki nie przestaje być jednym z ważniejszych składni­ków faunistycznych Pojezierza Mazurskiego. Szereg ga­tunków zachodnich ma stanowiska wyłącznie w rejonie Pobrzeża. Z ptaków należy tu wymienić dżdżownika ob-rożnego, który, jako podgatunek, ma typowy zasięg północno-atlantycki, z muchówek . Na Pojezierzu Mazurskim wyraźniej zaznacza się udział elementu borealno-alpejskiego, północnego i wschodniego. Gatunki tu zaliczane wchodzą częściowo w skład fauny torfowiskowej, częściowo zaś charaktery­zują siedliska suche, jak wydmy lub lasy sosnowe. W grupie północnej spotykamy stosunkowo dużo pta­ków. Należy tu m. in. wymienić tracza długodzióba za­mieszkującego Syberię, Islandię i Europę północną. Gnieździ się on w głębi lądu nad jeziorami, a w zimie skupia się w dużych masach na brzegach Bałtyku. Noskiewicz podkreśla, że na Pojezierzu Mazurskim, stanowiącym region przejściowy między fauną środko­wo- a północno- i wschodnioeuropejską, silniej jeszcze niż na tle rozmieszczenia elementów geograficznych uwydatnia się rasowe zróżnicowanie gatunków. Zjawisko to przejawia się bądź przez występowanie form przejś­ciowych między rasami środkowoeuropejskimi a północ­nymi, bądź też przez występowanie ras czystych, należą­cych już do zasięgu fauny północnej lub północno–wschodnioeuropejskiej.Z reliktów faunistycznych na szczególną uwagę zasłu­guje bóbr europejski mieszkający na Pojezierzu Mazur­skim w utworzonych w tym celu rezerwatach. Czy się uda utrzymać w wolnej przyrodzie ten poninik doby przedlodowcowej – czas pokaże. W każdym bądź razie władze ochrony przyrody w granicach swych możliwoś­ci czynią wszystko, aby zachować ten gatunek jeszcze na długie lata wśród żyjących ssaków tego regionu. Z ga­dów należy wymienić żółwia błotnego, stanowiącego wielką rzadkość na Pojezierzu Mazurskim. Dotychczas zarejestrowano stanowiska tego gada w rezerwacie na jeziorze Orłowo Małe, poza tym w zarastającym jeziorze Wąż w pow. giżyckim i na bagnach otaczających jezioro Wierzba w pow. mrągowskim oraz na podmokłych tere­nach wsi Kowalki koło Rypina. Są to najbardziej wysu­nięte stanowiska tego gada na północnym wschodzie na­szego kraju. Z ryb wymienimy sieję, występującą w wie­lu jeziorach, trudno jednak ustalić, w których z nich jest ona autochtoniczna. Natomiast sielawa niewątpliwie jest autochtonicznym gatunkiem występującym w wielu je­ziorach, przy czym w niektórych masowo, jak w Łańskim Jeziorze, Plusznym Wielkim, w jeziorze Kośno, Serwent, Narie, Mamry, Niegocin, Serwy, Wigry, Hańcza. Z bez­kręgowców należy wymienić skorupiaki reliktowe wy­stępujące w jeziorach mazurskich, jak np. skorupiak Limnocalanus macrurus, spotykany w jeziorach Mamry, Swiecajty, Dargin, Dejguny, Mikołajki i Tałty. Jest to najdalej na południe wysunięte jego stanowisko w pół­nocnej Europie. Skorupiak Mysfs aculata relicta spotyka­ny jest w jeziorach Mamry, Wadąg oraz w Tałtowisku. Skorupiak Pallasea guadrispinosa bywa znajdywany w jeziorach Mamry, Leleskie, Narie, Tałty, Isąg, Dargin, Leszno i Szeląg. Poza tym do rzadkości należy zaliczyć z motyli pazia żeglarza i trupią główkę, z chrząszczy – jelonka, bie­gacza obrzeżonego i zielonozłotego, tęcznika liszkarza i mniejszego oraz kozioroga dębosza. Spotykany paź kró­lowej ze względu na swe piękno winien być objęty na tutejszym terenie ochroną gatunkową. Z mięczaków do rzadkości należy błotniarka otułka i skójka gruboskorupowa. Z gąbek – Epydatia iluviatilis, spotykana w jezio­rze Bełdan w okolicy Wierzby, oraz Euspongilla lacustiis w rzece Krutyni.W olbrzymiej ilości owadów występujących na Poje­zierzu Mazurskim tak, jak wszędzie możemy wyróżnić gatunki pożyteczne lub szkodliwe dla gospodarki ludzkiej oraz -takie, które ze względu na rzadkość występo­wania znajdują się pod ochroną. Do sprzymierzeńców człowieka należą przede wszyst­kim pszczoły i inne gatunki zapylające kwiaty roślin. Tu też można zaliczyć szereg gatunków owadów pasożytni­czych i drapieżnych.które w wielu przypadkach przyczy­niają się do likwidowania populacji owadów szkodli­wych. Liczne gatunki owadów z uwagi na wspaniałe ubarwie­nie są niezaprzeczalnie dość ważnym elementem estety­cznym, zwracającym na omawianym terenie szczególną uwagę. Do nich przede wszystkim zaliczyć należy motyle z paziem królowej, pawicami, rusałkami, perłowcami, modraszkami, mieniakiem i skalnikiem na czele. Chronione są wszystkie gatunki biegaczy, ręczników i trzmieli. Niektóre z nich są rzadkością w faunie tutej­szego regionu. Trupia główka, będąca pod ochroną, jest jednym z największych motyli i występuje także na Po­jezierzu. Z rodziny ryjkowców występuje bardzo wiele gatunków. Na uwagę zasługuje rozpucz Liparus glabriro-stris, największy gatunek krajowy z tej rodziny, wystę­pujący głównie w Karpatach i na Podkarpaciu. Obecność jego w rezerwacie krajobrazowym w dolinie rzeki Wałszy świadczy o tym, że tamtejsze warunki są zbliżone w pewnym stopniu do górskich czy podgórskich. Nad wodami jezior do najpospolitszych owadów zali­czamy ważki różnych wielkości i barw. Należą one do rodziny żagnicowatych i ważkowatych. Największa z nich jest żagnica Aeschna grandis. Owady Pojezierza Mazurskiego nie są jeszcze całkowicie zbadane i kryją z pewnością wiele osobliwości oczekujących wyjaśnie­nia i określenia.

Wieś nad rzeką Pisią Tuczną, położona na pograniczu woj. skierniewickiego i stołecznego warszawskiego, przy linii kolejowej i szosie Warszawa-Skierniewice. Lokalny węzeł drogowy. Siedziba Urzędu Gminy.
Teren wczesnego osadnictwa, na co wskazują 2 kurhany odkryte 2 km na pn. od stacji kolejowej w Jaktorowie na łąkach, datowane na III-IV w. n.e. i cmentarzysko z VII w. n.e. w pobliskim Międzyborowie. W czasie panowania książąt mazowieckich wieś służebna. Po włączeniu tej części Mazowsza do Korony w 2 poł. XV w. Jaktorów wraz z otaczającymi go borami znalazł się w dobrach królewskich. Wówczas Puszcza Jaktorowska wraz z Wiskicką i Korabiewską zajmowała ok. 900 km! i począwszy od 1 poł. XVI w. objęta została ochroną prawną, przede wszystkim dlr. ocalenia znajdującego się tutaj, ostatniego na świecie siedliska tura. Był to więc pierwszy w kraju rez. przyrody. Wobec znacznej dewastacji lasu i zaprzestania polowań Jaktorów stracił znaczenie. W 1904 w Jaktorowie powstał Polski Związek .Odkrycia archeologiczne wskazują na osadnictwo przed 6000 lat. Łowicz powstał u zbiegu traktów o znaczeniu międzynarodowym, w miejscu dogodnej przeprawy przez Bzurę, w otoczeniu rozległych bagien. Na przełomie X
XI w. wzniesiony został warowny gród. Siedziba jednej z najstarszych kasztelanii polskich, którą książęta mazowieccy w 1 poł. XII w. nadali arcybiskupom gnieźnieńskim. • Łowickie dobra ok. 1200 km2 stanowiły wyodrębniony obszar, w którym władzę aż do rozbiorów Polski sprawowali prymasi. Ich rezydencją był Łowicz, który w końcu XIII w. uzyskał prawa miejskie. W 1355 arcybiskup Jarosław Bogoria ze Skotnik wybudował warowny zamek gotycki. Okres największej świetności miasta przypada na XV i XVI w. Nastąpił wówczas duży rozwój rzemiosła i handlu słynne jarmarki, bogacili się mieszczanie. Powstały szkoły, szpitale, drukarnia, liczne kościoły i klasztory. Działali wybitni uczeni, miały miejsce zjazdy z udziałem największych dostojników państwowych i kościelnych. Najazd szwedzki zniszczył i wyludnił miasto. Ponowny rozwój dzięki handlowi u schyłku XVII w. W końcu XVIII w. istniała manufaktura zatrudniająca ponad 4000 osób. Większe ożywienie gospodarcze ma miejsce w 1 poł. XIX w. po uruchomieniu linii kolejowej łączącej Łowicz z Warszawą. Wyjątkowo liczny udział mieszkańców miasta i okolicznych wsi w powstaniu styczniowym. W 1867 status miasta powiatowego. W 2 poł. XIX w. otwarto 2 teatry i muzeum. Rozwój w 1. 1919-39. Łowicz został poważnie zniszczony podczas obu wojen światowych. W czasie okupacji hitlerowskiej aktywna działalność podziemia, głównie AK. W czasie wojny zginęło ok. 6000 mieszkańców tablica pamiątkowa w elewacji frontowej ratusza. W 1963 uruchomiono dużą przetwórnię owocowo–warzywną, natomiast w 1969 zakłady dziewiarskie ,,Syn-tex”. Powstało 8 osiedli mieszkaniowych. Spółdzielnia „Sztuka Łowicka” zatrudnia licznych artystów ludowych opierających się na dawnych tradycjach i wzornictwie.Dla turystów dużą atrakcję stanowią obchodzone od ponad 50 lat czerwcowe Dni Łowicza i uroczyste barwne procesje w czasie święta Bożego Ciała oraz wrześniowe obchody dożynkowe. Zainicjowane w 1971 Łowickie Dni Muzyki Baroku nawiązują do tradycji sięgających XVII w., kiedy to istniały w mieście zespoły wokalne i instrumentalne.
W zachowanym układzie urbanistycznym związanym z dwoma rynkami: Kościuszki starym i Kilińskiego nowym znajdują się najcenniejsze z ok. 170 zabytków architektury Łowicza. Wśród 9 kościołów największą uwagę zwraca monumentalna kolegiata, w obecnym kształcie z 1. 1625-54 arch. Tomasz i Andrzej Poncino, renesansowo–barokowa, z wyjątkowo bogatym i cennym wyposażeniem wnętrz, licznymi kaplicami i nagrobkami. W sąsiedztwie kolegiaty 6 budynków kanonii z XVI i XVII w., brama prymasowska z XVII w.
i kuria wikariuszy z XVIII w. W gmachu pomi-sjonarskim z pocz. XVIII w., z kaplicą barokową ozdobioną pięknymi iluzjonistycznymi freskami Michała Anioła Palloniego przedstawiającymi sceny z życia św. Karola Boromeusza, mieści się od 1952 łowicki Oddział Muzeum Narodowego. Dysponuje 17 000 eksponatów, szczególnie bogaty jest dział etnograficzny. Uczniami mieszczącej się w tym gmachu Szkoły Realnej byli m. in. Józef Cheł-‚ moński, wybitny architekt Stanisław Noakowski i bohaterski prezydent Warszawy Stefan Starzyński. Obok muzeum skansen otwarty w 1979 w miejscu strawionego przez pożar. Przy ul. Bieruta barokowy kościół Pijarów z 1. 1672-80 z bogatym wystrojem polichromia, rzeźby, obrazy. Jedno-nawowy kościół i klasztor Bernardynek z poł. XVII w., usytuowany przy al. Sienkiewicza jest dziełem Tomasza Poncino z ok. 1650.Ratusz w Rynku Kościuszki klasycystyczny wzniesiony został w 1. 1825-28 wg projektu Bonifacego Witkowskiego, stanowi siedzibę władz miejskich. Przy ul. 1 Maja zespół architektoniczny z 1 poł. XIX w. wystawiony dla gen. Stanisława Klickiego dowódcy garnizonu łowickiego w 1. 1818-30 przez arch. Karola Krauze, składający się z pałacyku, kaplicy i baszty w stylu romantycznym. Znajdujące się przy ul. Świerczewskiego budynki poczty konnej z 1829 gościły Fryderyka Chopina. W al. Sienkiewicza głaz pamiątkowy poświęcony Arturowi Zawiszy, patriocie ze wsi Sobota powieszonemu w 1833 w Warszawie z rozkazu władz carskich.
W rynkach i przyległych uliczkach głównie Kilińskiego i Bieruta wiele domów d. mieszczan, najstarsze z XVII w.
Nad Bzurą ruiny zamku prymasowskiego z XIV w.
zniszczonego podczas „potopu”, w końcu XVIII w. zrujnowanego na skutek pożaru. Zachowały się piwnice, zarys bastionów oraz fosa. Z nowych budowli oryginalną architekturą wyróżnia się hotel, otwarty w 1974, zbudowany na planie koła. Na cmentarzu liczne mogiły żołnierzy, partyzantów i cywilnych ofiar z 1. 1939-45. Na zach. krańcu miasta cmentarz żydowski z wieloma kamiennymi nagrobkami z XIX w. i pomnikiem upamiętniającym egzekucje dokonywane tu przez hitlerowców podczas ostatniej wojny. W mieście kilka tablic pamiątkowych, najwięcej w Rynku Kościuszki, gdzie też znajduje się pomnik Wdzięczności Armii Radzieckiej. W Zespołach Szkół Zawodowych nr 1 i 2 oraz w szkole podstawowej nr 3 mieszczą się Izby Pamięci Narodowej. W Łowiczu rozpoczyna się szlak turystyczny wiodący do Boguszyc k/Rawy Mazowieckiej. W podmiejskich wsiach przetrwały relikty budownictwa o cechach łowickich i sztuka ludowa wycinanka, haft, tkactwo.

Piła położona jest nad Gwdą, 12 km powyżej jej ujścia do Noteci, u zbiegu trzech regionów geograficznych: Po­jezierza Wałeckiego, Wysoczyzny Krajeńskiej i Doliny Noteci. Poszczególne dzielnice wznoszą się na tarasach od samej rzeki aż do skraju wzgórz otaczających dolinę. W sąsiedztwie miasta, na północny zachód od niego, prze­biega wyniosłe pasmo wzgórz morenowych, tzw. Pagór­ków Różeckich. Ku południowi dolina Gwdy łączy się z rozległą doliną Noteci — Pradoliną Toruńsko — Eberswaldzką. Około 10 km na wschód od centrum miasta, rozpoczyna się ciekawe pasmo Wzgórz Morzewskich sta­nowiące silnie zaakcentowaną w terenie krawędź doliny Noteci. Piła jest ważnym węzłem komunikacji kolejowej i drogowej. Linie kolejowe prowadzą stąd do Poznania 96 km , Bydgoszczy 90 km , Chojnic, Kołobrzegu, Wałcza, Krzyża i Czarnkowa. Szosy wiodą do Poznania 105 km , Bydgoszczy 99 km , Zelgniewa, Złotowa, Koszalina 139 km , Szczecina przez Wałcz 169 km , Gorzowa przez Człopę, Krzyża przez Trzciankę. Obszar miasta wynosi 88 km2 8800 ha . Mieszka w nim 58 000 osób.Z historii – O dawnym osadnictwie na terenie obecnego miasta świad­czą liczne wykopaliska. Znaleziono tutaj siekierki z okresu kultury łużyckiej, jeden z najbogatszych odkrytych w Pols­ce skarbów rzymskich, liczący około 5000 monet oraz cmentarzysko z okresu rzymskiego. Pierwsza wzmianka o Pile pochodzi z roku 1449. Osada istniejąca wówczas miała polskie prawa miejskie, które otrzymała zapewne w początku XV wieku i należała do starostwa ujskiego. Dopiero Zygmunt Stary nadał Pile w 1513 r. prawa miejs­kie magdeburskie. Piła była miastem królewskim, często zastawianym różnym rodom magnackim. Miasto rozwi­jało się szybko, szczególnie na przełomie XVI i XVII wieku. Do XVI wieku ludność Piły stanowili prawie sami Polacy. Później zanotować można pewien przypływ lud­ności niemieckiej. Jednak do końca XVIII wieku w mieś­cie zdecydowaną przewagę miał żywioł polski. Od pocz. XVII wieku przez prawie 200 lat miasto było poważnym ośrodkiem tkactwa. Jednym ze znaczniejszych rodów mieszczan pilskich był ród Stasziców. Przez długie lata członkowie tego rodu zajmowali urząd wójtowski. W listopadzie 1755 r. urodził się w Pile, jako syn wójta pilskiego, Stanisław Staszic — wybitny mąż stanu, polityk i uczony. W roku 1772, gdy Piłę zagarnęli Prusacy, było w niej 65V Polaków. W XIX wieku drogą postępującej imigra­cji zwiększyła się liczba Niemców. W 1878 r. istniało w Pi­le Koło Przemysłowców Polskich rozwijające szeroką działalność kulturalną i oświatową. Koniec XIX wieku przyniósł duży rozrost miasta spowodowany rozwojem węzła kolejowego. Pierwszą linię kolejową łączącą Piłę z Krzyżem i Bydgoszczą, uruchomiono w 1851 r. W latach 1918 i 1919 miasto, obsadzone dużym garnizonem niemieckim stało się ostoją militarną dla Niemców w tej części Wielkopolski. Powstanie Wielkopolskie nie objęło bezpośrednim ogniem walk Piły i jej najbliższych okolic. Traktat Wersalski przyznał miasto Niemcom. W lipcu 1922 r. Niemcy utworzyli rewizjonistyczny twór —• Mar­chię Graniczną Poznań — Prusy Zachodnie. Poczęli oni rozbudowywać miasto tworząc zeń ośrodek propagandy rewizjonistycznej i germańskiej. Mimo licznych trudności w Pile działał oddział Związku Polaków w Niemczech. W 1922 r. utworzono tu wice konsulat polski, w roku 1930 podniesiony do rangi konsulatu. We wrześniu 1939 r. wię­kszość działaczy polskich z terenu Pogranicza, w tym i Piły, Niemcy osadzili w obozach koncentracyjnych. Duża część patriotów zginęła. W 1944 r. Piła została włączona w rejon pasa przesłaniania Wału Pomorskiego. Była ona w tym czasie dużym ośrod­kiem przemysłu zbrojeniowego, a także miejscem schro­nienia dla ludności ewakuowanej ze zniszczonych bombar­dowaniami miast w Niemczech. Miasto zostało zamienio­ne w twierdzę. Pierwszy pierścień obrony wysunięty na dalekie przed­mieścia obejmował m. in. Płotki, Kalinę, Koszyce. Po cięż­kich walkach trwających od ostatnich dni stycznia, 14 lu­tego Piła została zdobyta. Ogólne straty nieprzyjaciela wynosiły 7000 zabitych i 17000 wziętych do niewoli. Cięż­kie straty poniosło miasto, 1650 budynków legło w gru­zach, zniszczone było całe śródmieście. Łącznie zniszcze­nia wynosiły 72°/o. W uznaniu walki o utrzymanie polskości oraz odbudowy i rozwoju w okresie powojennym w 1974 r. Piła odznaczo­na została Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski.Miasto współczesne – W ciągu minionych 35 lat ślady zniszczenia prawie cał­kowicie zostały zlikwidowane. Miasto poważnie się roz­budowało. Powstały nowe osiedla i domy mieszkalne, szkoły, fabryki, arterie komunikacyjne. Piła jest miastem nowoczesnym i prężnym ośrodkiem gospodarczym. W mieście znajduje się kilka poważnych zakładów prze­mysłowych. Największym są Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego. Pracuje w nich ponad 2500 ludzi, wykonując naprawy lokomotyw spalinowych. Dużymi fabrykami są też Zakłady Przemysłu Ziemniaczanego — jedne z naj­większych zakładów tego typu w Europie oraz Pilskie Zakłady Roszarnicze. Nowym obiektem jest fabryka ma­szyn przemysłu izolacji budowlanych. Najnowszym, zbu­dowanym całkowicie od podstaw zakładem w Pile jest duża wytwórnia betonów komórkowych. Przemysł drzew­ny reprezentują w Pile 2 tartaki. Od roku 1958 pracuje fabryka żarówek, dziś Zakłady Sprzętu Oświetleniowego, największy krajowy producent żarówek rocznie ponad 60 min sztuk , wchodzący w skład kombinatu źródeł światła „Unitra—Połam”. Fabryka posiadła własną hutę szkła. W fabryce tej produkuje się także maszyny do wyrobu żarówek eksportowane do wie­lu krajów. Dla potrzeb budownictwa pracują dwie betoniarnie i uruchomiona w 1979 r. fabryka domów. Od roku 1955 istnieje w Pile Przedsiębiorstwo Poszuki­wań Nafty i Gazu. Zasługą tego przedsiębiorstwa jest odkrycie złóż ropy w Rybakach koło Krosna Odrzańskie­go i na Wyspie Wolin, węgla brunatnego koło Bełchato­wa, złóż miedzi pod Lubinem, soli potasowych koło Kło­dawy, gazu ziemnego koło Ostrowa. Przedsiębiorstwo prowadzi wiercenia na obszarze północnej i zachodniej Polski. Wyposażone w nowoczesny sprzęt, prowadzić może wiercenia do głębokości ponad 5000 m. W Koszycach nad Gwdą znajduje się niewielka elektrow­nia wodna o mocy około 10 MW. W roku 1969 urucho­miono odlewnię metali kolorowych głównie aluminium , oddział poznańskiego „Pometu”. Produkcją m. in. oczysz­czalni ścieków zajmują się zakłady „Powogaz”. W trak­cie przygotowań do budowy znajdują się olbrzymie zakła­dy włókien sztucznych „Chemitex”. Budowa tej fabryki w istotny sposób przyczyni się do rozwoju miasta. Piła jest również poważnym ośrodkiem szkolnictwa. W mieście czynnych jest 10 szkół podstawowych, liczne szkoły zawodowe oraz szkoły średnie m. in. Liceum Ogól­nokształcące, Liceum Medyczne Pielęgniarstwa, Techni­kum Mechaniczne, Technikum Ekonomiczne CRS, Tech­nikum Gastronomiczne CRS, Technikum Przemysłu Naf­towego, Technikum Drogowo-budowlanej. Łącznie do szkół w Pile uczęszcza 14000 młodzieży.Szkolnictwo innego typu reprezentują: Wyższa Oficerska, Szkoła Samochodowa im. gen. Aleksandra Waszkiewicza, Szkoła Podoficerska MO oraz Techniczna Szkoła Chorą­żych. W Pile znajdują się punkty konsultacyjne Politechniki Poznańskiej, Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Aka­demii Górniczo-Hutniczej w Krakowie oraz Wyższej Szko­ły Pedagogicznej w Bydgoszczy. Ośrodkiem kulturalnym miasta i województwa jest Wojewódzki Dom Kultury mieszczący się przy pl. Staszica. Odbywają się w nim ogólnopolskie turnieje poetyckie, często organizowane są wystawy plastyczne. Ozdobą WDK jest sala przystosowa­na do spektakli teatralnych. W Pile ukazuje się „Tygod­nik Pilski” oraz mieszczą się oddziały redakcji „Głosu Wielkopolskiego”, „Gazety Zachodniej”, PAP oraz radia i telewizji szczecińskiej. W mieście czynne są 3 kina. Działa też kameralna scena teatralna oraz salon wystawowy BWA. Wielkim rozmachem charakteryzuje się w ostatnich la­tach budownictwo mieszkaniowe Piły. Zbudowano już po­nad 20 000 izb mieszkalnych, tworząc między innymi no­woczesne centrum miasta wokół placu Zwycięstwa. Sze­reg nowych budynków powstało we wschodniej części miasta wzdłuż m. in. ulic Bydgoskiej i Ludowej. W za­chodniej części miasta powstało osiedle Górne. Zbudowane zostały nowoczesne arterie wylotowe w kie­runku Poznania, Gorzowa oraz Złotowa. W najbliższych latach przewidziany jest dalszy, dyna­miczny rozwój miasta. W południowej części wzdłuż ul. Poznańskiej przewidziana jest budowa dużego osiedla mieszkaniowego o nazwie Leśne, docelowo składające się z dwóch jednostek, każdej dla 50 tys. mieszkańców. W dal­szej przyszłości przewiduje się sukcesywny rozwój mia­sta w tym kierunku, aż do powstania jednej aglomeracji miejskiej Piły i Ujścia. Nowe osiedle mieszkaniowe powstaje w dzielnicy Koszyce. W kierunku północnym, wykorzystując ciekawe ukształ­towanie terenu, planowana jest budowa dużego ciągu ob­szarów rekreacyjnych. W Koszycach na rzece Rudnicy powstaje 100-hektarowy zalew. W sąsiedztwie rezerwatu Kuźnik ma powstać park zoologiczny, a nad Gwdą ciąg terenów spacerowych i ogród botaniczny. Plany perspektywiczne przewidują, że w 1990 r. Piła liczyć będzie 120 tys. mieszkańców.

Miasto nad Notecią, w Kotlinie Gorzowskiej. Linie kole­jowe Krzyż—Piła i Drawski Młyn—Rogoźno. Węzeł szos lokalnych. 4 500 mieszkańców. Wieleń jest starym grodem nadnoteckim, wymienionym po raz pierwszy na pocz. XII wieku, kiedy to został zdo­byty na Pomorzanach przez Bolesława Krzywoustego. W XII wieku powstała tu kasztelania. Z pierwszej poł. XIII wieku pochodzi wzmianka o istnieniu zamku. Jego założycielem był Władysław Odonic. Nowy zamek zbu­dował Kazimierz Wielki. Wieleń otrzymał prawa miejskie przed rokiem 1458. Do pocz. XVI wieku był miastem królewskim. W 1673 r. Adam Grudziński założył tzw. nowe miasto. W 1749 r. Sapiehowie rozpoczęli budowę okaza­łego pałacu. Wiek XVIII przyniósł rozwój przemysłu: po­wstała papiernia oraz „manufaktura i fabryka sukienna”. W latach 1887 do 1920 Wieleń był miastem powiatowym. W lutym 1945 r. w kilka dni po wyzwoleniu miasta przez Armię Radziecką, przechodziły przez nie jednostki II Ar­mii WP zdążające nad Drawę. Dzisiejszy Wieleń, to małe, ciche miasteczko. Przemysł reprezentuje cegielnia, zakła­dy mechaniczne „Elbud”, spółdzielnia stolarska oraz zakład wikliniarski. W Wieleniu znajduje się kilka ciekawych zabytków. Cen­trum miasta zachowało stary układ urbanistyczny< M. in. ul. Błonie wyznacza zarys dawnego zwartego obszaru mia­sta. Część ulic posiada starą zabudowę domami z XVIII i XIX wieku. Opodal rynku wznosi się kościół. Pierwszy kościół powstał zapewne w XII wieku po zdobyciu grodu i Opola przez Krzywoustego. Zofia z Herbutów Czarnkowska wzniosła w 1615 r. nowy kościół z cegły i wystawiła w nim kaplicę grobową dla swej rodziny t Kościół jest budowlą jednonawową, nakrytą sklepieniem beczkowym, od południa przylega doń kaplica. Ołtarz główny późno-renesansowy, w ołtarzach bocznych kurdybanowe antepedia. We wszystkich ołtarzach stare obrazy i rzeźby. Opodal kościoła położony jest rozległy plac Nowe Miasto. Pośrod­ku placu dawny zbór ewangelicki, konstrukcji szachulcowej z XVIII wieku. Na przeciwległym brzegu Noteci, w otoczeniu parku wznosi się pałac Sapiehów. Przed powstaniem pałacu, w miejscu tym — otoczonym bagniskami i rozlewiskami Noteci, istniał zamek. Powstał w XIII wieku. W XIV wieku spełniał ważną rolę stra­tegiczną na pograniczu Nowej Marchii. W XVI wieku zamek posiadał dwie linie obronne, zewnętrzną drewniano ziemną oraz wewnętrzną — murowaną. Do budowy pałacu przystąpiono w 1749 r., a prace dokończone zosta­ły w końcu XVIII wieku. Pałac wzorowany był na Rydzy­nie, a budował go najprawdopodobniej ten sam architekt — Karol Marcin Franz. Pałac wraz z parkiem zajmują po­czesne miejsce w budownictwie barokowym Wielkopolski. Obecnie pałac, po zniszczeniach w 1945 r., został zabez­pieczony w stanie surowym. Park usytuowany jest na osi wschód-zachód. oś kompozycyjną stanowi kanał — aleja wodna, łączący pałac z położoną na końcu kaplicą. Między drzewami postumenty i ślady romantycznych figur, tu niegdyś stojących. W parku wiele okazów drzew krajo­wych i obcych. W końcu parku przy szosie do Krzyża, neogotycka kaplica, mauzoleum właścicieli. Wieleń leży w sąsiedztwie dużych lasów. Na południe ciąg­ną się lasy Puszczy Noteckiej. Od północy przylegają lasy, które dalej łączą się z Puszczą nad Drawą. Krajobraz lek­ko falisty. Silnie zaakcentowana dolina Noteci, jak wszę­dzie tak i tu pokryta łąkami. W sąsiedztwie miasta, na prawym brzegu Noteci, kilka wsi olęderskich. Wśród tych wsi — położonych na prawym brzegu Noteci — w sąsiedz­twie Wielenia do ciekawszych należą: Marianowo, Herbutowo, Folsztyn i Nowe Dwory.WRONKI-Miasto, 10 000 mieszkańców, na pograniczu Wysoczyzny Poznańskiej i Kotliny Gorzowskiej, nad Wartą, na skraju rozległych borów Puszczy Noteckiej. Szosy Czarnków— —Pniewy oraz do Sierakowa, Smolar i prawym brzegiem Warty do Chojna. Magistralna linia kolejowa Poznań— —Szczecin, lokalna do Obornik. Już w 1279 r Wronki wymienione były jako miasto w związku z osadzeniem tutaj dominikanów. Stanowiłc ono czoło opola i było ważnym grodem książęcym przez przeprawie przez Wartę traktu handlowego z Poznania do Szczecina. Od 1390 r. istniała tu królewska komora celna. W 1848 r. przez Wronki poprowadzono pierwszą w Wielkopolsce linię kolejową łączącą Poznań ze Szcze­cinem. W końcu XIX wieku wzniesiono we Wronkach potężny kompleks więzienny, jeden z największych w kra­ju. Później częstokroć więzieni w nim byli więźniowie polityczni m. in. w latach 1916-17 Róża Luksemburg, a w latach trzydziestych Marian Buczek. W okresie mię­dzywojennym w mieście powstało kilka zakładów prze­mysłowych nadając mu charakter przemysłowo—handlo­wy. Współczesne Wronki należą do bardziej uprzemysłowio­nych miast województwa pilskiego. Poważnie w ostat­nich latach zmodernizowane i rozbudowane fabryki pro­dukują szereg wyrobów na rynek krajowy i na eksport. Do większych fabryk należą tu: Zakłady Sprzętu Grzej­nego „Predom-Wromet" produkujące m. in. poszukiwane nowoczesne kuchenki gazowe , „Spomasz" — Fabryka Maszyn i Urządzeń Przemysłu Spożywczego, Zakłady Przemysłu Ziemniaczanego, fabryka mebli. Miasto rozłożyło się na lewym brzegu Warty. Ośrodkiem jest czworokątny rynek z 8 wylotami ulic. Na zachód od rynku położony jest najstarszy zabytek Wronek: kościół parafialny wzniesiony w XV—XVI wieku w stylu gotyc­kim. Pierwotna forma częściowo zniekształcona jest póź­niejszymi zniszczeniami i odbudowami. W nowym ołtarzu głównym 1954 r. rzeźba Chrystusa z 1500 r. W dwóch skromnych, klasycystycznych ołtarzach bocznych obrazy i rzeźby z XVI i XVIII wieku. Nad War­tą wznoszą się budynki kościoła i klasztoru dominikanów, pierwotnie zbudowane w końcu XIII wieku. Obecny ko­ściół jest budowlą barokową wzniesioną w II poł. XVII wieku wg planów Krzysztofa Buonadury Starszego. Jed-nonawowy z nawą poprzeczną, nakryty sklepieniami ko-98 lebkowymi z lunetami. Wyposażenie wnętrza z II poł. XIX wieku i XX wieku. Zabudowania klasztorne pocho­dzą z 1875 r. Na rynku pomnik — obelisk postawiony ku czci uczestników walk o wyzwolenie narodowe w latach 1794—1945. Okolice Wronek mają dwa różne oblicza. Na południu, na lewym brzegu Warty dominują lekko faliste i płaskie te­reny zajęte przez pola uprawne. Na północy, na prawym brzegu rzeki rozciągają się olbrzymie połacie lasów Pu­szczy Noteckiej. Wronki są dobrym punktem wypadowym w lasy Puszczy m. in. w rejon Chojna i Rzecina.