Wieś w północnej części województwa, 8 km na wschód od Okonka, licząca ok. 550 mieszkańców. Do 1972 r. była najmniejszym miastem w Polsce i jednym z najmniej­szych w Europie. Położona na niewielkiej śródleśnej en­klawie, w dolinie Gwdy i wpadających tutaj jej dopły­wów: Dobrzynki i Chrząstowej oraz Czarnej. Szosa T-83 Elbląg—Wałcz oraz szosy do Złotowa i Okonka. W XIII wieku istniał tu gród pomorski, który wraz z przy­ległą doń wioską należał do kasztelanii szczycieńskiej. W XIV wieku przez Lędyczek poprowadzono nową drogę handlowo-strategiczną, tzw. drogę margrabiów z Branden­burgii do Malborka. W 1945 r. Lędyczek powrócił do Pol­ski. Nastąpiło to po gwałtownych walkach i przełamaniu oporu hitlerowców. Miasto poniosło w tych walkach ogromne straty. Obecnie rozwój Lędyczka związany może być z jego naturalnymi warunkami do turystyki i wypo­czynku. Wieś otoczona jest ze wszystkich stron lasami Puszczy nad Gwdą. Są to przeważnie monokulturowe bory sosnowe i tylko w dolinach rzek spotkać można drzewostan bar­dziej zróżnicowany. Jesienią lasy obfitują w grzyby. Czy­ste wody Gwdy i jej dopływów obfitują w ryby m.in. pstrągi i lipienie. Lędyczek jest dobrym punktem wyj­ścia do wycieczek pieszych po okolicy m.in. do Kiełpina, Podgajów, Okonka. PKS — przystanek, m.in. linie do Człuchowa, Piły, Szcze­cinka, Złotowa. Restauracja „Liliput”, ul. Wolności, tel. 20, kat IV, 60 miejsc. Kemping WOSiR nad Gwdą, pole namiotowe, tel. 12-19, 70 miejsc w domkach, 100 na polu namiotowym. LUBASZ-Duża wieś położona w paśmie pagórków morenowych, 8 km na południe od Czarnkowa. Z okolicznymi wzgórza­mi posiadającymi lokalne nazwy: Babica, Biesiadki, Kras­na Góra związane są liczne legendy. Nad Jez. Dużym 42 ha znajduje się ośrodek kempingowy: domki, pole namiotowe, kąpielisko, restauracja. Według dawnych hi­potez miała tu istnieć rzymska faktoria na jednym z od­gałęzień szlaku bursztynowego. Niedaleko stacji kolejo­wej znajduje się park o założeniu krajobrazowym z XVIII wieku z bogatym drzewostanem i licznymi pomnikami przyrody. W parku wznosi się klasycystyczny pałac, zbudowany w XVI wieku, przerabiany w XVIII wieku i pocz. XX wie­ku. Obecnie w pałacu zlokalizowano stylową restaurację i hotel prowadzone przez PGR. Nad jeziorem grodzisko wczesnośredniowieczne. Ciekawym obiektem zabytkowym jest kościół późnobarokowy z poł. XVIII wieku, posiada­jący ładne, stylowe wnętrze. W kościele polichromia prof. W. Taranczewskiego z 1936 r. i portrety z XVIII wieku. Na przykościelnym cmentarzu groby: powstańców wiel­kopolskich, W. Raczyńskiego jednego z przywódców Po­wstania Wielkopolskiego w rejonie nadnoteckim i B. Paszyńskiego wybitnego leśnika . Dzwonnica w stylu go­tyku angielskiego, zbudowana w 1856 r. We wsi znajduje się: ośrodek wczasów FWP, fabryka dywanów i PGR. Znakowany szlak turystyczny, zielony, wiedzie do Obrzyc­ka i Czarnkowa. 7 km na południe od Lubasza, przy szo­sie do Pniew, wznosi się pomnik upamiętniający polskich i radzieckich zwiadowców zrzuconych w 1944 r. na spa­dochronach w Puszczy Noteckiej. ŁOBŻENICA-Miasto na Wysoczyźnie Krajeńskiej, nad rzeką Łobżonką. Leży przy rozwidleniu szosy z Wyrzyska do Więcborka i Debrzna. 2600 mieszkańców. Stanowi zaplecze handlowe i usługowe dla rolniczej okolicy. Prawa miejskie od XIV wieku. Dzięki rozwojowi handlu miasto bogaciło się i rozbudowywało, tak, że w XVI wieku stało się najwięk­szym miastem Krajny. W tym czasie stanowiło też znacz­ny ośrodek dysydentów. Pamiątką po dawnym rozwoju miasta i powstaniu tzw. nowego miasta jest plan urbani­styczny z dwoma rynkami — starym dziś pl. Wolności i nowym pl. Zwycięstwa . Przy obu rynkach i sąsiednich ulicach szereg ładnych, starych domów z końca XVIII i XIX wieku, m.in. o konstrukcji szachulcowej. W domu przy ul. 1 Maja 17 mieści się Izba Pamięci gromadząca głównie eksponaty związane z dziejami miasta. Murowa­ny kościół w stylu późnogotyckim wzniesiono w XV—XVI wieku, przebudowano go w XVII i XVIII wieku. Obecnie w większości ma formy barokowe. Na cmentarzu pomnik 1 zbiorowa mogiła ofiar terroru hitlerowskiego. W sąsiedz­twie groby żołnierzy Armii Radzieckiej poległych w wal­kach o Łobżenicę w 1945 r. Okolice Łobżenicy pagórkowate, ku południowi bezleśne, od północy urozmaicone większymi lasami. 2 km na północny zachód od Łobżenicy leży osada Górka Klasztorna. Znajduje się tam barokowy klasztor i kościół pobernardyński, będący miejscem odpustowym. Obecny barokowy kompleks kościoła i klasztoru zbudowany został w końcu XVII wieku. Wnętrze kościoła utrzymane w stylu barokowym i rokokowym. Na obszernym przykościelnym dziedzińcu dwie neogotyckie kaplice oraz kaplica „nad studzienką”. Na południe od kościoła rozciąga się niewielki las z prze­stojami starych dębów — pomników przyrody oraz piękną, czterorzędową aleją lipową. 7 km na wschód od Łobżenicy rozlewa się Jez. Sławianowskie — duże, rynnowe jezioro 320 ha o bezleśnych brze­gach. Do 1939 r. przebiegała nim granica polsko-niemiecka ustanowiona Traktatem Wersalskim. Przy północnym brzegu jeziora wieś Sławianowo.

Rezerwat faunistyczny „Rzeka Drwęca” oraz jej dopływy Dylewka, Pobórka, Balec, Gizela, Elszka, Iławka, Wel, Rypienica, Ruziec, jeziora Ostrowin i Drwęca, o pow. 843,10 ha, położony w powiatach ostródzkim i nowomiejskim. Również ochroną została objęta Drwęca w województwie bydgoskim aż do jej ujścia do Wisły. Rezerwat został utworzony w celu ochrony środowis­ka wodnego i ryb w nim bytujących, a w szczególności dla ochrony środowiska pstrąga,troci i certy. Rzeka Drwęca bierze początek ze źródeł położonych w malowniczej miejscowości koło wsi Drwęck. Pod względem przyrodniczym Drwęca wraz z dopływami sta­nowi bardzo interesujący system rzeczny. Jest ona usytu­owana w górnych partiach terenu wysokich moren, w których znajdują się odcinki i dopływy o wyraźnie wyżynnym charakterze, obok takich odcinków rzek i strumieni, które mają charakter nizinny. Różnorodność charakteru przyrodniczego potęguje fakt, że Drwęca przepływa przez kilka jezior, a wiele jej dopływów łą­czy je z innymi jeziorami. Liczne dopływy i odcinki Drwęcy mają dno kamienisto-żwirowate. Stanowi to cechę wód odpowiednich do rozrodu troci, łososi, pstrą­gów, a także cert. Zgodnie z warunkami środowiska w systemie rzeki Drwęcy obserwuje się obecnie wystę­powanie wielu gatunków ryb, typowych zarówno dla wód o charakterze podgórskim, jak i nizinnym. W śro­dowisku tym stwierdzono występowanie 28 gatunków ryb, nie licząc troci pochodzącej z zarybienia oraz ewen­tualnie dwu gatunków głowaczy. Do listy tej można do­dać gatunki, które z pewnością występują w Drwęcy. Bę­dzie to: sandacz, jazgarz, sum i boleń. Z chwilą wybudo­wania przepławki na jeziorze w miejscowości Lubicz ich-tiofauna Drwęcy wzbogaci się jeszcze w łososia, certę i świnkę. Przyjmuje się więc, że w systemie Drwęcy bę­dzie występowało przynajmniej 37 gatunków ryb. W sy­stemie Drwęcy znajdują się także jeziora, w których występuje sielawa, stynka i sieja. Rezerwat krajobrazowo-geomorfologiczny „Jar Brynicy” o pow. 43,86 ha, położo­ny w dolinie rzeki Brynicy, Nadleśnictwo Lidzbark, po­wiat działdowski, województwo olsztyńskie i Nadleśnic­two Ruda, powiat brodnicki, województwo bydgoskie. Rezerwat utworzono w celu zachowania stromych zbo­czy jaru rzeki Brynicy, porośniętych lasem mieszanym cechach zespołu naturalnego ze szczególnie bogatą ciekawą roślinnością zielną. Na terenie rezerwatu głów­nymi gatunkami lasotwórczymi są sosna pospolita, dąb bezszypułkowy i szypułkowy oraz grab zwyczajny, wystę­pujący przeważnie w dolnej warstwie drzewostanu. Poza wyżej wymienionymi gatunkami występuje dość licznie olsza czarna, rosnąca bądź to wzdłuż rzeki Brynicy, bądź w nielicznych obniżeniach terenowych, o sprzyjających dla niej warunkach glebowych. Inne gatunki drzew wy­stępują w nieznacznych ilościach. Z wyjątkiem małych fragmentów lasu z olszą jako gatunkiem głównym, drze­wostany rezerwatu są mało zróżnicowane pod względem składu gatunkowego. Stosunek ilościowy wymienionych gatunków drzew sosna, dąb bezszypułkowy i szypułko­wy oraz grab w poszczególnych fragmentach rezerwatu jest uzależniony od lokalnych warunków glebowych, względnie jest wynikiem naturalnego wymierania drzew krótszej żywotności, a więc sosny, na korzyść dębów grabów. Pod względem fitosocjologicznym na terenie rezerwatu wyróżniono następujące zespoły: bór miesza­ny grond, las wilgotny grond typowy i grond wilgot­ny i łęg jesionowo-olszowy. W tych zespołach tworzą­cych drzewostany wyróżniono ponad 200 gatunków roś­lin naczyniowych występujących w runie. Poza tym na­leży podkreślić, że na terenie rezerwatu rozwinęła się bujna flora epifityczna, obfitująca w ciekawe gatunki po­rostów i mszaków. W rzece Brynicy, gdzie prąd wody jest bardzo wartki, w miejscach najbardziej zacienionych zanurzone w wo­dzie kamienie obrasta glon krasnorost Hildebriandtia rivularis. Krasnorost ten zaliczany jest na naszym niżu do wielkich rzadkości. Poza tym na uwagę zasługują ros­nące w rezerwacie dęby zabytkowe, spośród których naj­starszy dąb, o wysokości 32 m i obwodzie 520 cm, ma lat około 400 i zwany jest „Dębem Rzeczypospolitej”. Z ga­dów do rzadkości należy spotykany tu gniewosz, a z pła­zów ropucha paskówka. Poza tym rezerwat.zamieszkują licznie ssaki i ptaki. Z tych ostatnich na uwagę zasługu­ją: pluszcz, zimorodek, bocian czarny oraz cały szereg innych ptaków chronionych.Rezerwat krajobrazowo-florystyczny „Wyspa na Jeziorze Partęczyny Wielkie” o pow. 0,60 ha, Leśnictwo Ostrówka, Nadleśnictwo Mścin, gromada Bałówki, powiat nowomiejski, województwo olsztyńskie. Rezerwat utworzono celem zachowania rosnącego tam jednego z najpiękniejszych naszych storczyków – obu-wika pospolitego. Wyspa jest położona na szlaku tury­styki kajakowej, w pobliżu mocno wcinającego się w jezioro półwyspu, pokrytego lasem. Porośnięta jest lasem łęgowym z olszą czarną, jesionem wyniosłym oraz wiązem pospolitym w wieku 80 lat. W północno-wschod­niej części wyspy, na pow. 0,20 ha, znajduje się sta­nowisko obuwika, poza tym sporadycznie występuje tu wawrzynek wilczełyko. Na podkreślenie zasługuje fakt, że stanowisko obuwika na tej wyspie tworzy zwartą kę­pę i jest jednym z największych w naszym regionie.Rezerwat krajobrazowy i faunistyczny „Wyspa Lipowa na jeziorze Marąg”,gromada Łukta, powiat ostródzki, województwo olsztyńskie. Wyspa Lipowa o pow. 5 ha jest położona na jeziorze Marąg. Wyspę pokrywa starodrzew lipowo-dębowy w wieku 120 lat. Jezioro Marąg o pow. 421 ha jest typo­wym jeziorem rynnowym, z malowniczymi i wysokimi brzegami, miejscami pokrytymi lasami. W południowej części wyspy znajduje się liczna kolonia czapli siwej i kormoranów oraz gniazdo czarnego bociana. Jezioro Marąg jest połączone strugą z rzeką Pasłęka.

Wieś nad Skierniewką, przy drodze Łowicz-Nieborów, znana z zabytkowego parku. W 1777 księżna Helena z Przeździeckich Radziwiłłowa na pd., podmokłym skraju wsi Łupią, stosownie do ówczesnej mody założyła park krajobrazowy, romantyczno-sentymentalny. Miał on przypominać wyidealizowaną przez Greków i Rzymian mitologiczną krainę szczęśliwości – Arkadię ha Peloponezie. Park łączył w sobie elementy widokowe z architektonicznymi.
Głównym projektantem parku i większości wznie-
sionych w nim budowli był wybitny architekt epo-
ki Oświecenia Szymon Bogumił Zug. Zgromadzono
w Arkadii dzieła sztuki rzeźbiarskiej z różnych
epok i krajów kontrastowo wkomponowanych w
otoczenie
Obecnie Arkadia wygląda inaczej niż przed 200 laty, jednakże zachowała swoisty klimat epoki, piękna przyrody i najważniejsze budowle. Klasycznym kształtem i doskonałymi proporcjami wyróżnia się Świątynia Diany stanowiąca centrum całej kompozycji ogrodowo-architektonicznej. Wewnątrz znajduje się plafon Jana Piotra Norblina przedstawiający Jutrzenkę, uważany za najlepsze dzieło tego typu w kraju. Nieco dalej wznosi się w formie ruiny Przybytek Arcykapłana i pozostałe budowle antyczne: Domek Gotycki z 2 wieżyczkami zbudowany na sztucznym wzniesieniu, Łuk Grecki z głazów kamiennych i cegły, piętrowy Dom Murgrabiego otwarto tutaj Izbę Pamięci Marii Konopnickiej i zbudowana z wielkich głazów narzutowych Jaskinia Sybilli. Akwedukt nad kanałem zrekonstruowany został w 1952. W części pd.-wsch. zwraca uwagę obelisk z porfiru. Wystawiono go na pamiątkę wizyty króla Stanisława Augusta Poniatowskiego w Nieborowie i Arkadii.
Przyroda zachowała swój urok, różnorodność siedlisk łęg wiązowo-jesionowy, łęg jesionowo-olszo-wy i grąd, drzewostanu, bogactwo roślin zielnych. Wśród drzew przeważają lipy, jesiony, klony i olsze czarne. Nad stawem skupisko starych wiązów, z których największy ma 3,5 m w obwodzie. W pobliżu dwa egzotyczne drzewa: okazałe surmie katalpy pięknie zakwitające w czerwcu. Uwagę zwracają również kasztanowce i robinie akacjowe.
Park arkadyjski o wydłużonym, nieregularnym kształcie stanowi obecnie najcenniejszy w kraju zabytek sztuki ogrodniczej z końca XVIII w. i należy do nieborowskiego oddziału Muzeum Narodowego. Poza ogrodzeniem, nad Skierniewką drewniany dom, w którym w 1. 1893-1903 przebywała Maria Konopnicka tablica pamiątkowa z 1960 u swego syna Jana, zarządcy tutejszych młynów. Park zwiedzać można od godz. 10 do zachodu słońca z wyjątkiem dni poświątecznych. Z Arkadii prowadzi w kierunku wsch. do Nieborowa, Łasiecznik i Piasków piękna aleja lipowa 7 km długości objęta ochroną prawną. Większość z 1053 drzew pochodzi z 2 poł. XVIII w.BRZEZINY -Miasto 1150 mieszkańców na krawędzi Wzniesień Łódzkich, nad rzeczką Mrożycą, dopływem Mrogi. Przemysł odzieżowy i elektroniczny. Węzeł drogowy.
W końcu XIII w. prawa miejskie, siedziba kasztelanii i znaczny ośrodek handlu. Od 2 poł. XV w. do 1792 własność możnego ł wpływowego rodu Lasockich. Szczyt rozwoju przypadł na XVI w. Brzeziny słynęły zwłaszcza z sukiennictwa rękodzielniczego i piwowarstwa. Ważny ośrodek arian, postępowego odłamu polskiej reformacji. Odbywały się synody i zjazdy innowierców, była szkoła ariańska, działał czołowy ideolog reformacji Grzegorz Paweł z Brzezin. Przez wiele lat przebywał i pracował w Brzezinach tutejszy proboszcz Andrzej Frycz-Modrzew-ski, wielki humanista, wybitny pisarz i publicysta. Miasto było ludne i zamożne. Zwano je „Małym Krakowem”. W XVII w. Brzeziny na skutek zniszczeń straciły większe znaczenie gospodarcze. Brzeziny posiadały status miasta powiatowego, do którego należała do 1867 Łódź. W listopadzie 1914 pod Brzezinami doszło do dużej bitwy pomiędzy wojskami rosyjskimi i niemieckimi. Jesienią 1939 powstała tu komórka Służby Zwycięstwa Polski, pierwszej organizacji konspiracyjnej. W 1940 utworzono getto dla ludności żydowskiej. Po wojnie powstał tu m. in. pierwszy duży zakład przemysłowy „Darnina”, jeden z największych w kraju producentów odzieży damskiej. W 1977 uruchomiono filię skierniewickiej „Zatry”. Ze spiętrzenia Mrożyey utworzono zalew.
Z zabytków szczególne znaczenie ma gotycki kościół Podwyższenia św. Krzyża przy ul. Kościuszki z XIV w. z renesansową kaplicą Lasockich wzorowana na kościele św. Piotra w Rzymie, będącą dziełem wybitnego rzeźbiarza Bernardino di Zanobi de Gianotis. W kaplicy Miedzianków nagrobek Urszuli Leżeńskiej, dłuta Jana Michałowicza z Urzędowa.
Na cmentarzu mogiły żołnierzy polskich i radzieckich z II wojny światowej. W rynku pl. Jedności Robotniczej pomnik z czterema płaskorzeźbami upamiętniający poległych w 1. 1939-45. Na pd. wsch. od rynku barokowy kościół i klasztor Reformatów z 1627, odbudowany w 1. 1947-52. W kierunku zach. usytuowano kościół Bernardynek z 1 poł. XVIII w. Przy drodze do Gałkówka modrzewiowy kryty gontem kościół, w 1719 przebudowany z kaplicy przez mieszczanina Stanisława Bujakiewicza. Przy ul. Kościuszki i ul. Świerczewskiego kilkanaście domów z XIX w. i Muzeum Regionalne działy archeologiczny, historyczny, etnograficzny, numizmatyczny i sztuki. Winna Góra – 220 m n.p.m., znajdująca się na pn.-wsch. od miasta jest najwyższym wzniesieniem woj. skierniewickiego. Mikroklimat korzystny dla cierpiących na choroby dróg oddechowych.

Położone na wys. 300 m, w odległości 25 km na północ­ny zachód od Katowic, są największym węzłem kolejowym w kraju i kolebką górnictwa, ośrodkiem produkcji maszyn górniczych, przemysłu lekkiego. Mieszka w nich obecnie około 65 tys. mieszkańców. Już w połowie XIII w. istniało tu kopalnictwo rud oło­wiu i srebra. Gwarkowie tarnogórscy w 1528 r. otrzymali od Jana, księcia opolskiego, przywileje górnicze zwane „Ordunkiem Górnym” oraz prawa miejskie. Tu też w roku 1534 doszło prawdopodobnie do pierwszego na Śląsku bun­tu gwarków. W XVII w. miasto stało się własnością nie­mieckiej rodziny Donnersmarcków. W 1683 r. bawił tu Jan III Sobieski. W Tarnowskich Górach zainstalowano drugą na kontynencie europejskim maszynę parową do odwadnia­nia kopalń 1788 , tu otwarto pierwszą w Polsce szkołę gór­niczą w 1803 r. Miasto było zawsze silnym ośrodkiem pol­skości. W okresie międzywojennym działała tu szkoła dla Polek w Niemczech. Po wojnie miasto szybko się rozbudo­wuje. Najciekawszym budynkiem w mieście jest historyczna wi­niarnia Sedlaczka z XVI w. , Rynek 1, w której gościli Jan III Sobieski, August III 1734 , J. W. Goethe 1790 i J. U. Niemcewicz 1821 . W rynku — ratusz z XIX w. Zachowało się także kilka kamienic z podcieniami z XVII i XVIII w. Przy ul. Gliwickiej — jeden z najstarszych budynków w mieście z XVI w. z wmurowaną bryłą srebronośnego kruszcu znalezionego w Tarnowskich Górach w 1490 r. tak przynajmniej podaje legenda . Przy ul. Gliwickiej 29 — dawna chata gwarków z XVI w. Przy ul. Gwarków zrekon­struowana dzwonnica z dzwonkiem gwarków oraz kościół parafialny z połowy XVI w., który jednak po przebudowa­niu zatracił oryginalny styl architektoniczny. Unikalną atrakcją turystyczną jest Sztolnia Czarnego Pstrąga, która odrestaurowana wysiłkiem Towarzystwa Mi­łośników Ziemi Tarnogórskiej daje niezapomniane wrażenia podczas podziemnej wycieczki łodzią. Udostępniony do zwiedzania jest także od 1977 r. fragment zabytkowej ko­palni w Reptach. Trasa zwiedzania prowadzi przez dawne wyrobiska z XVI—XVII w. Przy kopalni znajduje się mu­zeum zabytkowych parowozów, zlokalizowane w warunkach plenerowych.SOSNOWIEC-Jeden z największych ośrodków przemysłowych GOP, leży w jego centralnej części, na wys. 260 m, w widłach Czarnej Przemszy i Brynicy i liczy niemal 230 tys. mie­szkańców. Prawa miejskie miał Sosnowiec dopiero w 1902 r., chociaż już w XIII w ryła tu osada młyńska. Rozwój prze­mysłu w Zagłębiu Dąbrowskim stał się przyczyną dynamicz­nej rozbudowy miasta i powstania uświadomionej klasy ro­botniczej o radykalnych poglądach, dobrze zorganizowanej. W listopadzie 1905 r. robotnicy proklamowali tu Czerwoną Republikę Zagłębia, tu w okresie międzywojennym był naj­silniejszy ośrodek ruchu proletariackiego. Wówczas to So­snowiec stał się praktycznie stolicą Zagłębia. W okresie wojny hitlerowcy zorganizowali w mieście obóz zagłady i 3 obozy jenieckie. Rozkwit miasta to lata powojenne, szczególnie ostatnia dekada. Powstają nowe dzielnice, intensywnie przebudowu­je się układ komunikacyjny. Najważniejsze zakłady prze­mysłowe, to 3 kopalnie, 2 huty, fabryka kotłów, zakłady przemysłu lekkiego. Nieopodal ul. Czerwonego Zagłębia w parku — zameczek myśliwski z 1670 r., odbudowany w roku 1830. Między rze­ką a ul. Czerwonego Zagłębia — Pomnik Czynu Rewolu­cyjnego. Przy wejściu do huty im. M. Buczka dawniej KA­TARZYNA — tablica upamiętniająca krwawe wydarzenia roku 1905 i śmierć 38 robotników.TYCHY-Położone na wys. 260 m, w odległości ok. 20 km od Ka­towic, liczą obecnie ponad 154 tys. mieszkańców. Prawa miejskie Tychy uzyskały w 1951 r. Historia Tychów sięga jednak XIII w.; pierwsza wzmian­ka pochodzi z 1467 r. W 1629 r. zbudowano tu browar, któ­ry uczynił miasto słynnym. Piwo tyskie jest zresztą do dziś ulubionym napojem piwoszy. Rozbudowa Tychów na do­bre datuje się od 1950 roku. Tychy są dziś na wskroś aglo­meracją, w której w przeciwieństwie do innych miast ślą­skich, jest wiele przestrzeni i zieleni, a poszczególne osie­dla mają swój własny, oryginalny charakter. Generalnymi projektantami Tychów było i jest nadal małżeństwo archi­tektów, prof. dr Hanna Adamczewska i prof. dr Kazimierz Wejchert. W tyskim MIASTOPROJEKCIE pod ich kierun­kiem powstaje projekt nowego osiedla „S”, które będzie przyszłościowym modelem budownictwa dla miast średniej wielkości w Polsce. Choćby z tego względu warto Tychy odwiedzić. Obecnie w mieście, do którego przyłączono są­siednie osady, są 3 kopalnie, browar, Zakłady Elektroniki Górniczej, Kombinat Ogrodniczy i Zakład nr 2 FSM, z któ­rego wyjeżdża co miesiąc ok. 13 tys. FIATÓW 126p. W Starych Tychach — słynny browar z 1899 i kościół z 1782, na którego zewnętrznych murach są ciekawe na­grobki. W pobliżu — kaplica poświęcona pamięci pole­głych w powstaniach tyszan.TOSZEK-Położony na wys. 250 m n.p.m w odległości ok. 20 km na północny zachód od Gliwic, jest niewielkim, liczącym ok. 5 tys. mieszkańców, miasteczkiem dość nietypowym dla tego regionu — bez przemysłu, związanym gospodarczo z rolnictwem i leśnictwem. Pierwotne osiedle powstało w XII w. w pobliżu grodu Piastów. Toszek był siedzibą kasztelanii w dokumentach z 1222 r. i 1247 r. wymienieni są kasztelani toszeccy . Pra­wa miejskie otrzymał w 1321 roku. Najstarszym zabytkiem Toszka jest zamek książąt raciborsko- opolskich, zbudowany na wzgórzu, w miejscu starej siedziby kasztelańskiej w połowie XV w. W 1658 r. został przebudowany w stylu barokowym. Z zamkiem związana jest legenda o złotej kaczce, która miała znosić na raz 11 złotych jaj. O sile tego podania świadczy fakt, iż w akcie sprzedaży zamku z połowy XIX w. jest zastrzeżenie poprzedniego właściciela, że sprzedaż nie obejmuje złotej kaczki. W Toszku zachowała się średniowieczna sieć ulic z czwo­rokątnym rynkiem. Cennym zabytkiem jest kościół para­fialny z 1450 r., przebudowany w latach 1713—1715, z wy­strojem późnobarokowym.ŻORY-Położone na wys. 250 m, nad rzeką Rudą, w Kotlinie Oświęcimsko -Raciborskiej są jednym z ważniejszych miast ROW. Prężnie rozwija się tu przemysł górniczy i budow­nictwo. Mieszka tu obecnie ponad 40 tys. osób. W średniowieczu był tu gród obronny na szlaku z Kra­kowa na Śląsk. Prawa miejskie przyznano Żorom w 1272 r. Żory dowiodły swej polskości wystawiając 13 pp. powstań­czy, który wsławił się bohaterskimi walkami o Górę św. Anny. Zbiorowa mogiła powstańców znajduje się na żor­skim cmentarzu. We wrześniu niewielki oddział WP z Żor pod dowództwem kierownika szkoły, por. W. Pawlikow­skiego, zginął w obronie miasta. W ciągu dwumiesięcznych walk w 1945 r. miasto zostało niemal doszczętnie zrujno­wane. Działania wojenne dopełniły dzieła zniszczenia zabytków, które uszczuplił już w 1702 r. wielki pożar. Odbudowa mia­sta wskrzesiła je na nowo. Jest tu jedyny w województwie katowickim trójnawowy kościół z XVI w. o charakterze halowym w pobliżu rynku przy ul. Rybnickiej . We wnę­trzu — ciekawe kaplice z nagrobkami burmistrza Wacława Linka i jego żony w śląskich strojach patrycjuszowskich z XVIII w. Między kościołem a starym cmentarzem zacho­wały się fragmenty murów obronnych. Przy ul. Armii Czer­wonej, Murarskiej, Dworcowej, Dolnym Przedmieściu i Bramkowej stoją zabytkowe domy.

Silnym akcentem w krajobrazie okolic Międzychodu jest dolina Warty. Rzeka płynie tu dużymi zakolami wśród rozległych łąk. Od pn. pod miasto podchodzą sosnowe lasy Puszczy Noteckiej. W lasach tych ukrytych jest kilka jezior, m.in. Mierzyńskie i Radgoskie. Dalej, ok. 8 km od miasta piętrzą się wysokie wydmy, tworząc zagmatwany labirynt wzgórz i dolin. Pd. okolice miasta urozmaicone są licznymi wzgórzami, jeziorami i dolinami potoków. Na szczególną uwagę zasługują tu okolice Kolna 3 jeziora, grodziska, rezerwat, Dormowa wysokie wzgórza, jeziora, dolina strumienia, Kamionnej głęboka dolina Kamionki i Muchocina lasy i liczne jeziora.
Międzychód Ustronie. 4 km na pn. od Międzychodu, w lasach Puszczy Noteckiej, nad jez. Mierzyńskim, opodal szosy Międzychód-Drezdenko położony jest ośrodek wczasowy Międzychód Ustronie. Powstał on w latach 1965-70 i obecnie należy do najładniejszych i największych obiektów tego typu w Wielkopolsce. Na terenie ośrodka znajdują się liczne kolonie domków wczasowych różnych zakładów pracy z Poznania, Łodzi i innych miast, oraz domki wczasowe Gorzowskiego Przedsiębiorstwa Turystycznego „Warta-Tourist”, który jest głównym gospodarzem „Ustronia”. Jednocześnie może tutaj wypoczywać 1300 osób, w tym ponad 200 osób korzystających z ogólnodostępnej bazy noclegowej. Wszystkie domki są murowane i posiadają instalację elektryczną, a większość ma doprowadzoną wodę i kanalizację. Położone wśród lasu domki wczasowe udanie wkomponowane są w środowisko naturalne. Nad Jez. Mierzyńskim położone jest rozległe kąpielisko z wydzielonymi basenami, pomostami, piaszczystą plażą oraz przystanią i wypożyczalnią kajaków, rowerów wodnych i łodzi. Zaplecze ośrodka stanowią dwie restauracje, sklep spożywczy, nabiałowy, kioski: owocowo-warzywny, „Ruch” i nabiałowy, rożen, bar na plaży, poczta i parking. Bezpośrednio do ośrodka docierają liczne autobusy PKS do przystanku Mierzyn – w centrum ośrodka, łączące go z Międzychodem, Poznaniem i Drezdenkiem.
Jezioro Mierzyńskie pow. 47 ha, głęb. 7 m. Posiada urozmaiconą linię brzegową, a kształtem nieco przypomina rogala. W pn.-wsch. części z wód jeziora wynurza się niewielka wyspa porośnięta pięknym mieszanym starodrzewem. W dużej części jezioro otoczone jest lasami Puszczy Noteckiej. Przy zach. brzegu położona jest wieś Mierzyn, przy wsch. ośrodek wczasowy Międzychód Ustronie. Przy brzegu pn. znajduje się ładnie zlokalizowany ośrodek wczasowo-szkoleniowy organizacji młodzieżowych i Uniwersytet Ludowy. Ośrodek jest bogato wyposażony w urządzenia i sprzęt turystyczno-rekreacyjny. Posiada m.in. saunę.
Mierzyn. Rozrzucona wśród enklaw leśnych wieś, położona na skraju doliny Warty. Mierzyn jest wsią „olęderską”, powstałą w 1695 r. dla karczunku i uprawy gruntów wydartych Puszczy. W 1951 r. odkryto na terenie wsi ślady osady z końca epoki brązu oraz osady z okresu rzymskiego. W dziesięciu ziemnych jamach i ich sąsiedztwie znaleziono naczynia różnej wielkości, ciężarki do warsztatów tkackich oraz narzędzia.
Jezioro Radgoskie pow. 47 ha, wys. 33 m n.p.m. posiada brzegi w większości piaszczyste, w wielu miejscach nie zarośnięte, łagodny spad – w sumie dobre warunki do kąpieli.
Radgoszcz. Wieś leżąca nad Jez. Radgoskim, na skraju doliny Warty, 5 km na pn. od Międzychodu, 1,5 km na pn. wsch. od ośrodka wczasowego. W XIV w. należała do cystersów z Bledzewa. Ze wzgórza – 54 m n.p.m., przy którym rozłożyła się wieś, widać panoramę doliny Warty z Międzychodem oraz wzgórza morenowe dalej na południe. We wsi zachowało się szereg budynków o konstrukcji szachulcowej i zrębowej m.in. dom nr 17, stojący przy głównym placu w centrum wsi. 1,1 km na pn. wsch. od Radgoszczy, przy drodze do Kaplina, w lesie, znajdują się dwie samotne mogiły jeńców radzieckich, zastrzelonych w czasie ucieczki z obozu. W październiku 1973 r. przy mogiłach odsłonięto pamiątkową tablicę.Warta pod Międzychodem tworzy duże zakole o średnicy prawie 4 km. Na zach. od miasta zmienia nurt na południkowy, zbliżając się w bezpośrednie sąsiedztwo Jez. Mierzyńskiego. Szeroka, pokryta łąkami, obramowana lasami dolina rzeki ma wiele uroku. Przechadzkę nad Wartą rozpoczynamy przy kąpielisku ośrodka 0,0 km. Dróżką nad jeziorem podążamy na zach. Po dojściu do szerokiego traktu Międzychód–Wiejce 1,0 km mały odcinek idziemy w prawo, a potem opuszczając trakt drogą polną na pd. dochodzimy do walów przeciwpowodziowych i dalej wśród ląk nad Wartę 1,6 km. Po ok. 500 m w górę rzeki skręcamy w lewo i idąc przez łąki, a potem lasami na pn. wsch. przecinamy ponownie trakt i duktami oraz dróżkami leśnymi dochodzimy do ośrodka wczasowego ok. 4,0 km.Od kąpieliska 0,0 km nad jeziorem jak przechadzka M-l idziemy do traktu Międzychód-Wiejce. Traktem dochodzimy do wsi Mierzyn 1,3 km. Po ok. 1 km przez wieś, przy kapliczce za zakrętem drogi 2,2 km skręcamy w prawo i wędrujemy polną drogą w kierunku pn.-wsch. Po prawej widok na pn. zach. kraniec Jez. Mierzyńskiego. Na skraju lasu, opodal samotnych zabudowań 2,8 km skręcamy w prawo w dość szeroką drogę leśną, która doprowadza nas do bramy wjazdowej ośrodka wczasowo-szkoleniowego. Na terenie ładnie rozplanowanego ośrodka, powstałego etapami w latach 1968-72, mieści się m.in. Uniwersytet Ludowy. Nieco dalej, za przystankiem PKS Mierzyn Las 3,7 km i budynkami dawnego młyna Kużnik skręcamy w prawo, w drogę leśną, którą wiedzie szlak żółty i która doprowadza nas do ośrodka wczasowego 4,2 km.Do głazu pod Wiejcami :Ok. 4 km na zach. od Ustronia przebiega linia dawnej granicy państwowej, ustanowionej traktatem wersalskim. Pomiędzy wsią Mierzyn i Wiejcami – bezpośrednio przy drodze – znajduje się duży głaz narzutowy, przytransportowany przez lądolód skandynawski. Dłuższa od poprzednich trasa przechadzki obfituje w wiele ciekawych widoków. Początek wycieczki jak przy trasie 1 i 2. Od wsi Mierzyn cały czas idziemy głównym traktem. Mijamy zabudowania , skręcamy na zach. i wędrujemy na przemian przez łąki nadwarciańskie i leśne języki skraju Puszczy Noteckiej. Opodal samotnych gospodarstw 4,5 km należących do wsi Drzewce przecinamy dawną granicę. Nieco dalej w dolinie strumienia 5,9 km położone są zabudowania małej osady, niegdyś młyńskiej. Mijane po prawej dawne budynki niemieckiej straży granicznej obecnie zajmowane są przez zakład wychowawczy dla dzieci. Nie dochodząc do zwartego obszaru lasu osiągamy cel naszej wycieczki, położony po prawej stronie tuż przy drodze głaz narzutowy 6,3 km. Do Ustronia powracamy tą samą drogą. Można też pójść od dawnego młyna ok: 0,5 km na pn., a potem drogami leśnymi na wsch. Jest to wariant ciekawszy, lecz wymagający pewnej orientacji w terenie.

Szata roślinna i świat zwierząt Pilskie należy do najbardziej lesistych regionów kraju. Liche gleby, nie sprzyjające rozwojowi rolnictwa pozwo­liły na utrzymywanie się do dnia dzisiejszego dużych obsza­rów leśnych. W skali całego województwa lasy zajmują 39,60/o powierzchni. Największy kompleks leśny tworzy Puszcza Notecka znajdująca się w południowej części wo­jewództwa, w Międzyrzeczu Warciańsko-Noteckim. Lasy rosnące w zachodniej części województwa wchodzą w skład Puszczy nad Drawą. Duże obszary leśne rozciągają się w okolicach Trzcianki, na północ od Wałcza, nad Gwdą, koło Chodzieży oraz na wschód od Złotowa. W drzewostanach dominuje sosna. Gdzieniegdzie, przeważnie na lepszych glebach rosną świerki, występujące tutaj poza granicą swego naturalnego zasięgu. Z gatunków liściastych naj­częściej zwarte partie lasów tworzy buk. Lasy bukowe spotkać można na południe od Rogoźna, na Gontyńcu, w Puszczy nad Drawą. Piękna dąbrowa porasta szczyt Dę­bowej Góry k. Wyrzyska. Urozmaicone lasy mieszane rosną w okolicach Margonina, Chodzieży i w Puszczy nad Drawą. Dolinę Noteci zajmują rozległe łąki. Urozmaicony jest świat zwierząt. W lasach spotkać można sarny, jelenie i dziki. Żyją tu też borsuki, daniele, kuny leśne. Spośród ptaków na uwagę zasługują: bocian czarny, czapla, żuraw, łabędź niemy, sokół, kruk. Bogaty jest świat ryb. W rzekach i jeziorach żyją m.in. pstrągi, łososie, węgorze, karpie, liny, sandacze. Gady i płazy reprezentowane są m.in. przez żmije, zaskrońce, padalce, żółwie. Rezerwaty i pomniki przyrody. Najciekawsze obszary pod względem przyrodniczym i obiekty objęte zostały ochroną. Na terenie województwa znajduje się 12 rezerwatów przyrody o łącznej pow. 205 ha i ok. 400 prawem chronionych pomników przyrody. Rezerwatami florystycznymi są: „Wiktorowo”, położony na łąkach nadnoteckich, koło Chodzieży chroniący stano­wisko brzozy niskiej; „Wilcze Błoto” k. Krucza obejmu­jący zbiorowisko rzadkiej roślinności bagiennej; „Stary Załom koło Człopy” zlokalizowany nad jez. Załom, gdzie na podkładzie kredy rośnie unikatowa roślinność. Cenne z przyrodniczego punktu widzenia torfowiska chro­nią rezerwaty „Bagno Chlebowo” k. Ludom oraz „Kozie Brody” k. Jastrowia. Rezerwatem wodnym jest rezerwat „Wełna” chroniący odcinek rzeki Wełny z licznymi osob­liwościami botanicznymi i rzadkimi zwierzętami bezkrę­gowymi. Do grupy rezerwatów leśnych zaliczono rezerwaty: „Bu­czyna” k. Rogoźna chroniący lasy bukowe na granicy ich naturalnego zasięgu; „Buczyna w Kuźnicy Żelichow­skiej” obejmujący charakterystyczne lasy dla Puszczy nad Drawą; „Dębina” k. Wągrowca, położony na terenie drze­wostanu dębowego o charakterze lasu naturalnego; „Dia­bli Skok” w uroczysku Diabelskie Zdroje k. Trzebieszek chroniący bardzo ciekawą partię lasu mieszanego; „Zielo­na Góra” na stokach Dębowej Góry k. Wyrzyska chronią­cy las dębowy. Rezerwatem krajobrazowym jest rezerwat „Kuźnik”, na przedmieściu Piły, obejmujący rynnę jeziorną z ciekawą florą i fauną. Znacznie większa jest liczba pomników przyrody. Zaliczane są do nich wiekowe dęby, buki, lipy, głazy narzutowe. Potężne dęby o obwodzie przekracza­jącym 6 m rosną m.in. w Gieczynku, Jaktorowie, Rych­liku, k. Budzynia. Dąb „Korfanty” rośnie w rezerwacie „Dębina” k. Wągrowca, a dąb „Hubert” o obwodzie 650 cm rośnie w lesie pod Jastrowiem. Powalony już „Dąb Piasto­wski” o obwodzie 720 cm, trwale zabezpieczony leży w le­sie na zachód od Wałcza. Największy dąb regionu znaj­duje się w Dzikowie, nieopodal Wałcza. Ma on 800 cm obwodu. Stare lipy rosną m.in. w Jaglicach k. Człopy 800 cm obwodu , Skrzatuszu 700 cm , Morzycy k. Zdbic 680 cm . Do pomników przyrody należą piękne aleje li­powe k. Margonina oraz aleja bukowa w Jabłonowie k. Ujścia.’ Pomnikami przyrody nieożywionej są często spotykane głazy narzutowe. Najbardziej znanymi są tutaj „Zaklęta karczma” k. Margonina oraz „Zaczarowana karoca” k. Sza­mocina. Ciekawymi i różnorodnymi zbiorowiskami nierzadko sta­rych drzew są dawne parki dworskie. Na szczególną uwa­gę zasługują parki w Buczku Małym, Dzikowie, Lubaszu, Margoninie, Nietuszkowie, Siernikach, Wieleniu i otocze­nie zamku w Goraju. W najbliższych latach przewiduje się utworzenie obsza­rów chronionego krajobrazu obejmujących prawie połowę powierzchni województwa. Ściślejszą ochroną mają być objęte parki krajobrazowe i rezerwaty krajobrazowe, któ­rych utworzenie planowane jest w dolinie Płocicznej, nad jez. Bytyń, na wzgórzach na zachód od Mirosławca, w do­linie Rurzycy, nad jez. Borowno, w rejonie Gontyńca, w dolinie Miały, nad jez. Chojno, na wzgórzach k. Czarnko­wa. Ponadto planowane jest utworzenie kilku dalszych rezerwatów przyrody. W przeważającej części województwa brak gleb dobrych, dogodnych dla rolnictwa. Występują gleby rozwinięte na utworach polodowcowych i utworach rzecznych. Te pierw­sze prezentują piaski luźne, bielice oraz szczerki naglinowe i naiłowe. Dla rolnictwa największe znaczenie mają gleby bielicowe i szczerki. Spotkać je można w okolicach Wągrowca, Trzcianki, na południe od Czarnkowa i Cho­dzieży, w okolicach Wałcza i Złotowa. Gleby powstałe na utworach rzecznych zalegają w dolinie Noteci. Są to mady piaszczyste oraz gleby torfowe i namuły próchnico­we. Ze względu na duże nawodnienie wykorzystywane są przede wszystkim pod łąki. Województwo pilskie nie obfituje w bogactwa mineralne, lecz nie jest ich całkowicie pozbawione. Na skalę prze­mysłową eksploatowane są zalegające w bardzo licznych miejscach żwiry, piaski, pospółki, gliny, iły. Duże kopal­nie kruszyw budowlanych znajdują się m.in. w Jastro­wiu, Dobrzycy, Dolaszewie, Walkowicach. Piaski szklar­skie eksploatowane są w Ujściu. Na bazie piasków pra­cują cegielnia silikatowe w Przysiecznie k. Wągrowca, Wałczu, Buczku. Cegielnie ceramiczne wykorzystują złoża glin w Chodzieży, w okolicach Piły, Wielenia i Wyrzyska. Liczne są złoża torfu wydobywanego w niewielkich ilo­ściach głównie na potrzeby lokalne. Spotykane są też zło­ża kredy łąkowej. W podłożu zalegają utwory starsze. Naj­większe znaczenie gospodarcze mają złoża cechsztyńskiej soli kamiennej występujące w wale kujawsko-pomorskim przebiegającym w Pilskiem od Wapna po Złotów. Do 1977 r. sól wydobywana była w Wapnie w słupie solnym podchodzącym prawie pod powierzchnię ziemi. W innych miejscach eksploatacja soli jest nieekonomiczna ze względu na znaczną głębokość jej zalegania . poniżej 2000 m . Na znacznie mniejszych głębokościach zalegają wapienie i margle jurajskie. Drugim obok soli wielkim bogactwem opisywanego obszaru jest węgiel brunatny. Duże złoża węgla brunatnego zalegają w okolicach Rogoź­na, Czarnkowa, Trzcianki. W początkach naszego wieku były one k. Krucza i Dzierżąźna Wielkiego eksploato­wane metodą górniczą. Obecnie z racji konkurencji bogat­szych i łatwiejszych w wydobyciu — metodą odkrywko­wą — złóż w innych regionach kraju, tutaj eksploatacji poniechano.

W części północno-zachodniej rozróżnia­my. Nizinę Sępopolską, Pobrzeże Warmiń­skie. Pojezierza: Dobrzyńskie, Chełmińskie i Iławskie, przedzielone dolinami Drwęcy i Osy, cha­rakteryzują się podobną budową oraz podobnym ukształ­towaniem terenu. Występują tu głównie moreny czoło­we, począwszy od Wisły przez Lipno, Rypin, Górzno w kierunku Dąbrówna. Oddzielone Drwęcą od drugiego ich pasma, biegnącego od Wąbrzeźna w kierunku Iła­wy, trzecie pasmo moren czołowych ciągnie się od Gar-dei do Morąga. Cały ten obszar zniża się stopniowo ku Wiśle. Garb Lubawski to teren gliniasto-kamienisty, przecięty poprzecznymi obniżeniami rynnowymi. Garb ten obejmuje Wzgórza Dylewskie, przekraczające 100 m wysokości względnej. Góra Dylewska sięga 312 m n.p.m. i jest najwyższym wzniesieniem na Pojezierzu Ma­zurskim. Pojezierze Olsztyńskie, którego cen­tralnym punktem jest Olsztyn, sięga po Morąg, Ostródę, Lidzbark Warmiński, Biskupiec, Szczytno i Nidzicę. Te­ren ten posiada większe kompleksy obszarów leśnych i rolnych. Moreny nie sięgające 200 m występują tu od Morąga, poprzez Łuktę, Gryźliny i północny brzeg Jezio­ra Łańskiego w kierunku Biskupca. Występują też w oko­licy Olsztyna, w pobliżu Dobrego Miasta, Jezioran i Or­nety. Większe jeziora tego terenu to: Łańskie 10,5 km2 Pluszne Wielkie 8,6 km2, Dadaj 10,5 km2, Wulpińskie 7 km2, Luterskie 7,2 km2. Pojezierze Mrągowskie stanowi garb sięgający do 221 m, wyższy o kilkadziesiąt metrów od sąsiednich podregionów. Południowa granica tego Poje­zierza przebiega morenami między Szczytnem i Rucianem. Występują tu typowe jeziora rynnowe rozciągające się z południa na północ. W poprzek tego kierunku cią­gną się wały moren czołowych. Kraina Wielkich Jezior to wielka bruz­da. Leżą w niej jeziora: Mamry, Niegocin i Śniardwy, o łącznej powierzchni 310 km2. Są one połączone kana­łem żeglownym i mają odpływ przez Węgorapę do Pre­goły oraz przez Pisę i Narew do Wisły. Równina Mazurska jest częścią wielkie­go sandru kurpiowskiego. Charakterystyczne dla jej krajobrazu są: jeziora, zasypane moreny i wytopiska. Na południe od jeziora Omulew wznoszą się Złote Góry, sięgające 229 m n.p.m. W centrum Pojezierza Ełckiego prze­biega garb Wzgórz Szeskich 309 m z morenami czoło­wymi. Poza tym należy wspomnieć o Tatarskiej Górze oraz kamienistej Górze Gołdapskiej 289 m o pięknych kształtach. Z południowych stoków Wzgórz Szeskich pły­nie strumieniami i potokami woda do rzeki Ełk, od pół­nocy płynie łukiem rzeka Gołdapa, dopływ Węgorapy – Pregoły. Większe jeziora: Rajgrodzkie 15,1 km” i Sel-męt 12,7 km2. Pojezierze Suwalskie. Na obszarze tym moreny stadium pomorskiego wkraczają na po­wierzchnię sandru, w związku z tym wykształcił się tu cały zespół form transgresyjnych. Jest to kraina słabo zalesiona, przeważnie rolnicza z głębokimi jeziorami rynnowymi, jak Hańcza 2,9 km2, Gaładuś 7,6 km2 oraz szereg innych. Kulminacyjne punkty wzniesień wynoszą średnio 300 m; na południu od Gołdapu Wzgórza Szeskie 304 m i 309 m, na zachodzie Wzgórza Piłackie 223 m i na pół­noco-wschodzie Wzgórza Wiżajneńskie, dochodzące do 299 m. Są to wszystko wzgórza typu morenowego. Na południowym wschodzie rozpościera się w okolicy Su­wałk, Sejn i Augustowa szeroki Sandr Augustowski. Równina Augustowska leży na obsza­rze wyrównanych sandrów, na których rozpościera się Puszcza Augustowska. Wśród borów Puszczy Augustow­skiej leży jedno z najpiękniejszych jezior Europy: Wigry 21,7 km2. Spotykamy tu też głębokie jeziora rynnowe jak: Sajno 5,3 km2, Białe 4,9 km2 oraz Serwy 4,7 km2Nizina Sępopolska i 13 – Pobrzeże Warmińskie, to równiny moreny de. nnej. Rzeźba ma tu charakter krajobrazu równinnomorenowego. Na obsza­rze tym wyróżniamy Wzniesienie Górowskie 216 m oraz Elbląskie 197 m. Rośliność:Lądolód skandynawski zajął w plejstocenie całą Pol­skę i posunął się daleko poza jej granice. Na naszych ziemiach stwierdzono osady przynajmniej trzech zlodo­waceń. Pierwsze zlodowacenie oparło się o podnóża Kar­pat, dwa zaś następne obejmowały coraz mniejsze prze­strzenie. Ostatnie, najmłodsze zlodowacenie, zwane bał­tyckim, objęło swym zasięgiem tylko północną część Polski, sięgając ku południowi mniej więcej po linię Głogów – Poznań – Płock – Działdowo – Grajewo. W epoce lodowcowej Skandynawia stanowiła centralny punkt zlodowacenia i tam na przestrzeni tej epoki nie znaleziono okresów międzylodowcowych. Inaczej przed­stawiało się zlodowacenie na naszych ziemiach, na któ­rych stwierdzono oprócz okresów zimnych glacjałów także ciepłe okresy międzylodowcowe interglacjały. W glacjałach panował klimat zimny – arktyczny, inter­glacjały natomiast odznaczały się klimatem zbliżonym do obecnego. W niektórych interglacjałach panował nawet klimat cieplejszy od dzisiejszego. Po ustąpieniu ostatniego zlodowacenia nie od razu wy­tworzyły się na Pojezierzu Mazurskim stosunki flory-styczne współczesne. Początkowo w surowym i zimnym klimacie panowała tu bezleśna tundra. Dopiero w póź­niejszych, cieplejszych okresach w miejscu tundry za­częły pojawiać się lasy, najpierw brzozowe, następnie sosnowe, a z czasem także o składzie gatunkowym obec­nie istniejącym. Widać stąd, że w różnych okresach geo­logicznych roślinność odbywała wędrówki i nie zawsze utrzymywała się na zdobytych placówkach; niektóre roś­liny wymarły zupełnie, a o ich dawnej obecności świad­czą formy kopalne, inne przetrwały do okresu współ­czesnego, często jako relikty minionych okresów geolo­gicznych. A więc pod pojęciem reliktów będziemy rozumieli roś­liny i zwierzęta stanowiące przeżytki dawnych okresów geologicznych. Wiek reliktów może być różny w zależ­ności od okresu, z którego relikt pochodzi. Im wiek re­liktu jest starszy, tym większe zainteresowanie budzi dla nauki. Na Pojezierzu Mazurskim spotykamy się z relik­tami arktycznymi, wysokogórskimi i borealnymi z okre­su panowania klimatu zimnego i chłodnego oraz rza­dziej z reliktami stepowymi z okresu panowania klimatu suchego. Relikty te na obszarze Pojezierza Mazurskiego posiadają przeważnie nieliczne, odosobnione stanowiska, położone z dala od współczesnego centrum występowa­nia gatunku. Większe skupienia reliktów zostały objęte ochroną rezerwatową, pozostałe zaś nieduże grupy lub pojedyncze okazy roślin reliktowych są chronione za­zwyczaj jako pomniki przyrody. Wśród roślinności reliktowej Pojezierza Mazurskiego najważniejsze elementy geograficzne stanowią: element arktyczny, borealny, środkowo-europejski, atlantycki, pontyjski, śródziemnomorski oraz południowo-syberyjski

Województwo pilskie posiada bogatą gamę walorów kra­joznawczo — turystycznych o dużym znaczeniu dla roz­woju turystyki i krajoznawstwa. Dominującymi w skali całego regionu są walory naturalne: piękno krajobrazu, znaczne obszary leśne. Stosunkowo mniejsze znaczenie mają zabytki architektury, pamiątki historyczne, muzea. Rozmieszczenie atrakcji krajoznawczych nie jest równo­mierne. W południowej części województwa mniej jest lasów, rzeźba terenu jest spokojniejsza, lecz więcej jest ciekawych obiektów zabytkowych. Część północna posiada bardziej urozmaiconą rzeźbę, więcej jezior i lasów, mniej jest natomiast zabytków. Głównymi elementami krajobrazu tego regionu są rzeźba polodowcowa, jeziora i lasy. Z turystycznego punktu wi­dzenia atrakcyjne są szczególnie te okolice, w których wszystkie te trzy składniki występują w bardziej okaza­łych formach jednocześnie. Do najciekawszych pod wzglę­dem krajobrazowym należą okolice Chodzieży, Czarnkowa, Człopy, Tuczna, Zdbic, Lędyczka, Miasteczka Krajeńskie­go. Z racji piękna krajobrazu okolice Chodzieży, Czarn­kowa i Kiełpina nieco pretensjonalnie nazwane są mia­nem „Szwajcarii”. Osobliwością krajobrazową jest dolina Noteci i jej obrzeże szczególnie tam, gdzie wysokie wzgó­rza morenowe podchodzą bezpośrednio do doliny opada­jąc doń stromymi zboczami, często ponacinanymi głęboki­mi wąwozami. Tak jest w okolicach Czarnkowa, Ujścia, Miasteczka Krajeńskiego, Białośliwia. Wiele uroku posiadają liczne jeziora w wielu przypad­kach — nawet duże akweny — całkowicie otoczone la­sami porastającymi strome, wysokie brzegi. Do najład­niejszych akwenów należą jeziora: Szczuczarz, Bytyń, Ra-duń i Zdbiczno k. Wałcza. Specyficznym krajobrazem wyróżnia się Puszcza Notecka porastająca wydmowe obszary Międzyrzecza Warciańsko–Noteckiego. Bardzo ciekawymi lasami o zróżnicowanym drzewostanie, porastającymi teren o urozmaiconej rzeźbie są lasy w oko­licy Gontyńca k. Chodzieży , Goraja k. Czarnkowa , Mias­teczka Krajeńskiego, w Puszczy nad Drawą, nad jez. Bytyń i las Bukowina k. Walczą. Z rezerwatów przyrody do najciekawszych należą „Bu­czyna” k. Rogoźna, „Buczyna w Kuźnicy Żelichowskiej”, „Dębina” k. Wągrowca, „Kuźnik” w Filo, „Diabli Skok” k. Trzebieszek. „Zielona Góra” k. Wyrzyska. Z pomników przyrody szczególnie godnymi odwiedzenia są głazy „Za­czarowana karoca” k. Szamocina, „Zaklęta karczma” k. Margonina, aleje lipowe pod Margoninem, aleja buko­wa w Jabłonowie, dęby „Piastowski” k. Wałcza i „Hu­bert” k. Jastrowia.Obiekty archeologiczne – Rezerwat archeologiczny obejmujący unikalne w skali krajowej cmentarzysko sprzed ok. 2000 lat znajduje się w Osieku — Praczu k. Wyrzyska. Obszerne grodzisko, pozostałość grodu z okresu kultury łużyckiej — teren prac archeologicznych — znajduje się w Smuszewie k. Wapna. Dowodem dawnego osadnictwa są grodziska. Do ciekaw­szych należą tu grodziska w Laskowie k. Szamocina, k. Kiełpina, w Ostrowcu k. Wałcza, nad jez. Bytyń, w Bu­kowinie Wałeckiej. Zabytki architektury i sztuki -Na terenie województwa pilskiego znajduje się łącznie ok. 700 zabytków architektury i budownictwa. Architektura romańska nie jest reprezentowana w woje­wództwie pilskim. Jako romańska określona jest kamienna chrzcielnica w kościele w Górce Klasztornej k. Łobże­nicy. Liczne są natomiast zabytki gotyckie. Do najciekaw­szych należą tu kościoły w Wągrowcu, Czarnkowie, Tucz­nie, Łeknie, Rogoźnie, Krajence przebudowany z zamku oraz ruiny zamku w Gołańczy. Renesansowe formy w licz­nych fragmentach posiadają kościoły w Smogulcu, Wiele­niu oraz pięknie odrestaurowany zamek w Tucznie. Z bu­dowli barokowych do najcenniejszych należą kościoły w Skrzatuszu, Złotowie, Wągrowcu poklasztorny , Luba­szu. Z okresu baroku pochodzi dwór z alkierzami w Studzieńcu. Piękne, klasycystyczne formy posiadają pałace w Siernikach i Srebrnej Górze. W tym stylu wznie­siony jest też jako rotunda kościół w Parkowie. Zwarte odcinki zabudowy domami mieszczańskimi z XVIII wieku obejrzeć można w Chodzieży i w skromniejszym wydaniu w Wieleniu i Złotowie. Ciekawymi zabytkami architek­tury neogotyckiej są kościoły w Smiłowie, Wyrzysku, Wał­czu oraz gmach poczty w Wałczu. Wiele uroku posiadają zabytki budownictwa drewnianego. Bardzo ciekawe, drewniane kościoły znajdują się w Weł­nie, Tarnowie Pałuckim, Brokęcinie oraz w Buczku Wiel­kim, Golcach, Sławianowie, Nowych Dworach, Herburto­wie. Gieczynku, Jaktorowie. Charakterystyczne dla okolic nadnoteckich są relikty budownictwa olęderskiego w pos­taci chałup o konstrukcji szachulcowej lub drewnianych. Zabudowę takimi domami posiada jeszcze szereg wsi nadnoteckich m. in. Lipia Góra, Żuławka, Zacharzyn, Fol-sztyn, Marianowo, Herburtowo. Podobne chałupy, nieraz z podcieniami, spotkać można w okolicach Złotowa. Inte­resującym zabytkiem techniki są fragmenty dawnej le­mieszami napędzanej siłą wody w Wiesiółce. Wartościowe, stare obrazy znaleźć można w kościołach w Wągrowcu, Chodzieży, Czarnkowie, Wieleniu, Złoto­wie. Niezwykle cenną polichromią ozdobiony jest kościół w Tarnowie Pałuckim. Cenniejsze zabytki starej rzeźby podziwiać można w kościołach w Czarnkowie, Wieleniu, Tucznie, Skrzatuszu. Dobrym przykładem awangardowej, konstruktywistycznej architektury okresu międzywojennego jest kościół Sw. Antoniego w Pile.Muzea-Pamiątki związane z historią regionu zgromadzono w kilku placówkach muzealnych. Skromnym jest Muzeum Okrę­gowe w Pile im. St. Staszica, gromadzące w głównej mierze eksponaty związane z tym wielkim pilaninem. Obok Muzeum im. St. Staszica znajduje się w Pile Mu­zeum Wyzwolenia Miasta Piły obrazujące walki o miasto i jego wyzwolenie w 1945 r. Dokumenty, fotografie i inne pamiątki przedstawiające działalność Związku Polaków w Niemczech na Ziemi Złotowskiej oraz bogate zbiory etnograficzne zawiera ekspozycja w Muzeum Ziemi Zło­towskiej w Złotowie. Muzeum im. W. Stachowiaka w Trzciance gromadzi zbiory dotyczące tego miasta i jego okolic. W Chodzieży znajduje się Izba Pamięci poświęcona ruchowi robotniczemu w okresie międzywojennym. Osobną grupę obiektów stanowią Izby Pamięci znajdujące się m. in. w Jastrowiu, Lipce, Mirosławcu, Podgajach, Sypnie­wie, Szwecji i Zdbicach najciekawsza . Zebrano w nich pa­miątki z okresu walk żołnierzy I Armii WP o przełamanie Wału Pomorskiego. W Jastrowiu część ekspozycji poświę­cona jest Leonowi Kruczkowskiemu. Izby Pamięci znaj­dują się też w niektórych domach kultury i szkołach. Ich łączna liczba w województwie wynosi 41. Pola bitew, miejsca martyrologii, pomniki-W najnowszych dziejach naszego kraju trzy okresy pozos­tawiły liczne pamiątki na Ziemi Pilskiej: Powstanie Wiel­kopolskie, walki o przełamanie Wału Pomorskiego w czasie II wojny światowej oraz walka ludności Złotowszczyzny o polskość w okresie zaborów i okupacji. Miejscami wsławionymi walkami powstańczymi są m. in. Chodzież, Margonin, Budzyń, Czarnków, Rosko, Miały. Pamiątką po spontanicznym zrywie ludu wielkopolskiego w 1919 r. są pomniki, tablice pamiątkowe, nazwy ulic i placów oraz mogiły powstańców na cmentarzach. Frag­menty zniszczonego przez hitlerowców pomnika powstań­ców znajdują się w Wągrowcu. Pod Budzyniem granito­wy głaz wyznacza miejsce zniszczenia niemieckiego samo­chodu pancernego. Okolicznościowe tablice znajdują się w Rogoźnie, Czarnkowie, Rosku. Natomiast na Krajnie liczne są duże granitowe głazy — pomniki z tablicami wyznaczającymi szlak bojowy I Armii WP o przełama­nie Wału Pomorskiego. Znajdują się one w 14 miejscowoś­ciach m. in. tam gdzie toczyły się najcięższe walki: w Jastrowiu, Zdbicach, Nadarzycach, Morzycy Dobrej, Lubnie, Mirosławcu. W Podgajach na miejscu śmierci jeńców polskich zamor­dowanych przez Niemców wznosi się monumentalny, be­tonowy pomnik. W Wałczu, na skraju pięknego lasu Buko­wina znajduje się duży cmentarz żołnierzy I Armii WP poległych w walkach o Wał Pomorski i żołnierzy radziec­kich. Cmentarz wojenny położony jest też w Złotowie. W szeregu miejscach obejrzeć można wysadzone w po­wietrze pozostałości dawnych fortyfikacji Wału. Większe skupiska bunkrów, a także resztki rowów strzeleckich i przeciwpancernych położone są k. Nadarzyć, Wałcza, Strzalin najbardziej rozgałęziony system fortyfikacji pod­ziemnych . Nad Jez. Smolnym k. Zdbic znajduje się frag­ment zrekonstruowanych umocnień polowych Wału Po­morskiego. Walki o oswobodzenie tych ziem spod okupa­cji hitlerowskiej upamiętniają także liczne pomniki ku czci żołnierzy Armii Czerwonej, m. in. w Wągrowcu, Cho­dzieży, Czarnkowie, Trzciance, Pile, Wyrzysku. Na przed­mieściu Piły — Leszkowie znajduje się duży cmentarz żołnierzy Armii Radzieckiej poległych w walkach w 1945 r. W jego sąsiedztwie położony jest drugi cmentarz: jeńców różnych narodowości zmarłych w obozie w czasie I wojny światowej. Postawiony w 1974 r. pomnik przy szosie Czarnków-Wron-ki upamiętnia działalność zwiadowców I Armii WP i Armii Radzieckiej na terenie Puszczy Noteckiej. Wzgórza Morzewskie kryją w sobie mogiły 46 obywateli powiatu chodzieskiego, zamordowanych przez hitlerowców jesienią 1939 r. W wielu miejscowościach Ziemi Złotows­kiej tablice oraz pomniki upamiętniają walkę o polskość mieszkańców tej ziemi w okresie międzywojennym. Bar­dziej okazałe pomniki wznoszą się w Złotowie i Zakrzewie. W Jastrowiu na ścianie domu, w którym mieszkał Leon Kruczkowski umieszczono tablicę upamiętniającą ten fakt. Parę pomników posiada Piła, najładniejszym z nich jest pomnik upamiętniający „Wielkiego Syna Wielkopolski, który służył całej Polsce” — Stanisława Staszica.

Położona ok. 30 km na południe od Katowic na skraju Kotliny Oświęcimsko- Raciborskiej, liczy dziś ponad 34 tys. mieszkańców. Jest to miasto zabytkowe, o wyjątkowej uro­dzie. Ziemia pszczyńska, będąc częścią Małopolski należała do państwa polskiego od jego początków. Prawa miejskie Pszczyna otrzymała w XIV w. Po podziale dzielnicowym otrzymali ją książęta raciborscy. W XIX w. Pszczynę dro­gą małżeństwa odziedziczyli hrabiowie Hochbergowie von Pless. Nowi właściciele niesławnie zapisali się w pamięci ludu. Podczas uwłaszczenia chłopów polskich drogą róż­norodnych machinacji stworzyli latyfundium o powierzchni 70 tys. ha. Dochody z posiadłości pozwalały na utrzymanie wspaniałego pałacu. Pałac ów jest jednym z najpiękniejszych obecnie muzeów w Polsce. Przebudowany w latach 1870—1875 z dawnego zamku przekształcił się w wytworny pałac. Wejście z ryn­ku prowadzi przez XVII-wieczną barokową Bramę Wybrań­ców. Z dawnej zabudowy zachowały się w dolnej kondy­gnacji gotyckie komnaty z XV w. Pałac położony jest w jednym z najstarszych na Śląsku parków o powierzchni 120 ha. Obecnie w 36-hektarowej części zamkowej utwo­rzono rezerwat przyrodniczy ze wspaniałymi okazami dę­bów, klonów i innych drzew liściastych. Obok pałacu — dworek z początków XIX w., tzw. Ludwikówka oraz skan­sen budownictwa miejskiego na pow. 2 ha z XVIII—XX w. Na cmentarzu grób biskupa wrocławskiego Bogedaina, Niemca z pochodzenia, wielkiego obrońcy mowy polskiej. W części miejskiej parku historyczne trzy dęby — spod których, po złożeniu przysięgi wyruszył do bitwy pierwszy oddział podczas powstania śląskiego. Opodal nich groby 9 Polaków rozstrzelanych przez Niemców w 1939 roku. Samo miasto, pomimo zaciekłych walk w 1945 r. i du­żych zniszczeń jest nadal cennym skupiskiem zabytków. Rynek i pobliskie uliczki zabudowane są kamieniczkami z XVIII i początków XIX w. W rynku ratusz z 1658 r. prze­budowany, niestety, w 1931 r. Najstarszym kościołem jest późnobarokowa świątynia Wszystkich Świętych. Jej pier­wotny charakter skutecznie zatarły późniejsze przebudowy. Na skraju parku stoi kapliczka „Bądź wola twoja”, przy której ponoć dopadła Henryka Walezego szlachta polska i prosiła go o zatrzymanie korony i powrót. Prośby jednak skutku nie odniosły, skąd i nazwa kapliczki. W odległości 5 km, w lasach pszczyńskich, niedaleko wsi Jankowice jest rezerwat żubrów założony w 1865 r. 4 km na południe od miasta rozciąga się Jezioro Goczałkowic-kie. Nad północnym brzegiem powstanie w przyszłości 5 ośrodków wypoczynkowych. Muzeum Wnętrz Pałacowych — Pszczyna-Zamek. W sali lustrzanej koncerty. Czynne: od maja do października wtorki, środy w godz. 9—17, czwartki, piątki, soboty w godz. 9—15, niedziele w godz. 9—16, od listopada do kwietnia — wtorki, środy w godz. 10—17, czwartki, piątki, soboty, niedziele w godz. 10—15. Skansen ZAGRODA WSI PSZCZYŃSKIEJ Pszczyna-park. Czynne codziennie z wyjątkiem poniedziałków w zimie w godz. 10—14, w lecie w godz. 10—15, niedziela w godz. 10—16.Położony w Kotlinie Oświęcimsko- Raciborskiej na wys. 188 m nad Odrą, liczący obecnie około 52 tys. mieszkań­ców, jest miastem o bogatej historii związanej z polskim oporem przeciwko germanizacji i z zachowanymi wieloma zabytkami. Dogodne położenie zachęcało do osadnictwa. Pierwsza wzmianka pisana o Raciborzu pochodzi z 1108 r. W 1177 r. stał się Racibórz stolicą księstwa obejmującego początko­wo Górny Śląsk. Po śmierci ostatniego księcia piastow­skiego z linii opolskiej, Jana II, objęli go w posiadanie Hohenzollernowie, a później Habsburgowie. Najgorszy okres — to panowanie Prus od 1740 r. Prusacy nie zdołali pognębić polskiej ludności. W 1846 r. wprowadzono język polski do szkół, działało Śląskie Towarzystwo Pomocy Nau­kowej, istniała polska księgarnia i redakcja NOWIN RACI­BORSKICH. Raciborzanie walczyli w powstaniach śląskich, podczas plebiscytu okupacyjne oddziały włoskie krwawo stłumiły tu wielkie polskie manifestacje. Dopiero po za­ciekłych walkach w 1945 r. i zniszczeniu 60 proc. miasta przez hitlerowców Racibórz wrócił do Macierzy. Obecnie rynek zdobią odbudowane renesansowe kamie­niczki. W miejscu starego ratusza stoi późnobarokowa sta­tua maryjna 1727 , przy ul. Mickiewicza — kościół para­fialny ufundowany przez Mieszka III, księcia cieszyńskie­go w 1286 , w przeciwległym końcu rynku — kościół po-dominikański Sw. Jakuba z przełomu XIII/XIV w. . Przy ul. Gimnazjalnej obok zabytkowych kamienic — dawny kościół dominikański, gotycki, przebudowany w 1827 r. obecnie muzeum . Podczas remontu odkryto pod tynkiem średniowieczne freski. Przy ul. Długosza — fragmenty mu­rów obronnych i baszta więzienna z XIV i XV w. Za Odrą na miejscu pradawnej warowni znajduje się zamek z XIII w., częściowo zachowany. Najciekawszym fragmentem te­go obiektu jest kaplica zamkowa, cenny zabytek gotyku. W 1609—1631 przy okazji rozbudowy zmieniono charakter zamku na renesansowy. W zbiegu ul. Rudzkiej, Zamkowej i Bosackiej — statua barokowa Sw. Jana Nepomucena. W dzielnicy Stara Wieś na pl. Wolności ciekawostką przyrodniczą jest głaz narzutowy z II zlodowacenia. Na pl. Mostowym, przy Odrze wzniesiony został pomnik Matki Polki, upamiętniający nieugiętą, patriotyczną posta­wę kobiet tej ziemi w okresie germanizacyjnego naporu pruskiego i ludobójczej polityki hitlerowskiej.RYBNIK-Położony nad rzeką Nacyną, na wys. 240 m, liczy dziś około 115 tys. mieszkańców i jest jednym z głównych miast Rybnickiego Okręgu Węglowego, centrum wydobycia cen­nego węgla koksującego. Już w X w. było tu osiedle rybackie. Prawa miejskie otrzymał najwcześniej ze śląskich miast, bo już w 1214 r. Po śmierci księcia Jana od 1522 r. — miasto w rękach Hab­sburgów. W 1788 r. Rybnik kupiły Prusy. W średniowieczu były tu liczne kuźnie. W 1922 r. Rybnik wrócił do Macie­rzy. Szczególnie mocno w dziejach tego grodu zapisały się bohaterskie walki stoczone przez żołnierzy Armii KRAKÓW we wrześniu 1939 r. Obecnie po zniszczeniach wojennych nie ma już śladu, miasto szybko się rozbudowuje. Z pietyzmem dba się o stare miasto. W rynku stoi klasycystyczny ratusz z 1822 r. Przy ul. Kopernika — dawny zamek piastowski z XIII w., po przebudowie w XVII i XVIII w. w stylu barokowym i klasycystycznym. Przy ul. Gli­wickiej stary cmentarz i kaplica cmentarna z XV w. oraz pomnik ku czci pomordowanych podczas ewakuacji obozu więźniów Oświęcimia.

Ogólna charakterystyka typów siedliskowych lasu. Bór suchy. Gatunki budujące drzewostan: sosna pospolita i brzoza brodawkowata. Roślinność dna lasu: borówka brusznica, z porostów – chrobotki Cladonia sp. div. Gleba bielicowa obejmująca wierzchołki wznie­sień i wydm. Bór świeży. Gatunki budujące drzewostan: sosna pospolita i brzoza brodawkowata. Roślinność dna lasu: borówka czarna, borówka brusznica, śmiałek pogięty, z mchów – Hylocomium splendens, Dicranum undula-łum, Entodon Schreberi i Ptilium crista castrensis. Gleba bielicowa wytworzona z piasków luźnych lub piasków gliniastych i żwirowych moreny czołowej. Bór wilgotny. Gatunki budujące drzewostan: sos­na pospolita, brzoza brodawkowata i świerk pospolity. Roślinność dna lasu: borówka czarna i trzęślica modra. Bór bagienny. Gatunki budujące drzewostan: sos­na pospolita. W podszyciu występują: sosna pospolita i brzoza omszona. Roślinność dna lasu: borówka bagien­na, bagno zwyczajne, borówka czarna, trząślica modra. Bór mieszany świeży. Gatunki budujące drze­wostan: sosna pospolita, dąb szypułkowy, świerk pospo­lity. Gatunki budujące podszycie: dąb szypułkowy, lipa drobnolistna, grab zwyczajny, jarząb pospolity. Roślin­ność dna lasu: borówka czarna, gruszyczka jednostronna, zawilec gajowy, konwalia majowa, malina kamionka, or­lica pospolita. Gleba typu bielicowego, słabo i średnio zbielicowana i oglejona. Gleba ta została wytworzona z piasków gliniastych akumulacji wodnolodowcowej. Bór mieszany wilgotny. Gatunki budujące drzewostan: świerk pospolity, dąb szypułkowy, osika, sos­na pospolita. Gatunki budujące podszycie: dąb szypuł­kowy, lipa drobnolistna, grab zwyczajny, jarząb pospo­lity. Roślinność dna lasu: trząślica modra, trzcinnik leś­ny, widłak jałowcowaty, z mchów – Polytrichum commune. Gleba – pseudoglej z warstwą torfowo-butwinową, obejmująca bezodpływowe niecki. Las mieszany. Gatunki budujące drzewostan: grab zwyczajny, dąb szypułkowy, sosna pospolita, świerk pospolity. Gatunki budujące podszycie: grab zwyczajny, lipa drobnolistna, dąb szypułkowy, jarząb pospolity. Roś­linność dna lasu: gwiazdnica wielkokwiatowa, turzyca orzęsiona, kupkówka Aschersona, z mchów – Mnium undulatum. Gleba – brunatna, zbielicowana, przybiera­jąca postać grondu wysokiego, zbliżonego do boru mie­szanego, świeżego. Las świeży. Gatunki budujące drzewostan: grab zwyczajny, lipa drobnolistna, dąb szypułkowy, klon zwy­czajny. Roślinność dna lasu: turzyca orzęsiona, zawilec gajowy, przylaszczka pospolita, gwiazdnica wielkokwia­towa. Gleba – brunatna. Las świeży. Gatunek budujący drzewostan: buk. Roślinność dna lasu: perłówka jednokwiatowa, przy­laszczka pospolita, szczyr trwały. Ten typ drzewostanu występuje w zachodnich obszarach Pojezierza Mazurskie­go, na glebach brunatnych, tworząc drzewostany bu­kowe. Las wilgotny. Gatunki drzew budujące drzewo­stan: grab zwyczajny, klon zwyczajny, lipa drobnolistna, jesion wyniosły. W podszyciu występuje poza wyżej wy­mienionymi gatunkami trzrnielina zwyczajna. Roślin­ność dna lasu: niecierpek pospolity, czyściec leśny, gwiazdnica gajowa, pokrzywa zwyczajna, czosnek nie­dźwiedzi, kokorycz pusta. Na Pojezierzu Mazurskim olesy wyróżniamy w czterech zespołach. Gleba – czarna ziemia. Grond niski. Gatunek budujący drzewostan: olsza czarna. Gatunki występujące w podszyciu: olsza czarna, kruszy­na pospolita, wierzba szara. Roślinność dna lasu: narecznica błotna, psianka słodkogórz, karbieniec pospolity, turzyca długokłosa, porzeczka czarna. Gleba – mułowo–błotna. Oles jesionowy. Gatunki budujące drzewostan: jesion wyniosły, olsza czarna, świerk pospolity. Gatunki występujące w podszyciu: jesion wyniosły, wiąz górski. Roślinność dna lasu: gwiazdnica gajowa, skrzyp leśny, kuklik zwisły, ostrożeń warzywny, wiązówka błotna, kopytnik pospolity. Gleba – mułowóbłotna, wzdłuż drobnych cieków wodnych na siedliskach z wodą podsiąkową.Oles jesionowy. Gatunki budujące drzewostan: jesion wyniosły lub olsza czarna. Roślinność dna lasu: skrzyp olbrzymi, turzyca długokłosa, pokrzywa zwy­czajna, wiciokrzew-suchodrzew. Roślinność dna lasu: Oles jesionowy. Gatunki budujące drzewostan: olsza szara, jesion wyniosły, olsza czarna. Roślinność dna lasu: szczyr trwały, przylaszczka pospolita, zawilec gajo­wy, czyściec leśny. Gleba brunatna oglejona. Bardzo rzadko zachowane fragmenty zbiorowisk z olszą sza­rą. Las łęgowy. Gatunki budujące drzewostan: jesion wyniosły, wiąz pospolity. W podszyciu: czeremcha zwy­czajna, wiciokrzew, suchodrzew. Roślinność dna lasu: podagrycznik pospolity, świerząbek korzenny, ziarno-płon wiosenny, czyściec leśny, czartawa pospolita, śle­dziennica skrętolistna. Gleba – czarna ziemia na półwy­spach i wyspach Wielkich Jezior lub mady brunatne, spo­tykane wzdłuż średnich i większych rzek lub na stro­mych krawędziach dolin, zalewanych podczas większych nawodnień. Obszar Pojezierza Mazurskiego możemy podzielić na trzy strefy leśne: północno-wschodnia, południowa i południowo-zachodnia. Na północy spotyka się mniej lasów i są one bardziej rozproszone. Ogólna powierzchnia lasów Pojezierza Mazurskiego wynosi 844 190 ha, co stanowi 23,l°/o obszaru. Z tego na lasy iglaste przypada 80″/o, a na liściaste 20%. Mając na uwadze poprzednio scharakteryzowane typy siedliskowe, lasy omawianego terenu możemy w przy­bliżeniu podzielić w sposób następujący: bór suchy zaj­muje 18 590 ha, bór świeży 338 340 ha, bór wilgotny 48 830 ha, bór bagienny 9700 ha. bór mieszany świeży 170 650 ha, bór mieszany wilgotny 40 420 ha, las miesza­ny 113 070 ha, las świeży 48 420 ha, las wilgotny 16 150 ha, oles 32 320 ha, oles jesionowy i las łęgowy 7700 ha.