Miasto wojewódzkie, liczące ponad 210.000 mieszkańców, zajmuje 89 km1. Jest największym miastem regionu pn.-wsch. Leży na nizinie Podlasko-Mazowieckiej, nad rzeką Białą, na wys. około 150 m n.p.m.
Posiada sporo atrakcji turystycznych. Wprawdzie zabytkowych budowli pozostało tutaj niewiele, lecz są one za to bardzo interesujące i pozwalają na zapoznanie z ciekawą przeszłością miasta rezydencjonalnego, jakim był niegdyś Białystok.
Dzieje miast? wg znanej legendy, związane z wielkim ks. litewskim Giedyminem, rozpoczynają się od XIV w., gdy powstała tutaj osada lub litewski gród obronny. Z następnego wieku pochodzą udokumentowane wzmianki o „Bielszczanym Stoku” nadanym nie znanemu nam bliżej Maciejowi z Tykocina.
Od połowy XVI w. włość białostocka została nadana Jakubowi Rączce Tabutowiczowi, po jego śmierci przeszła na potomków, z których ostatnim był Mikołaj Ba-kałarzewicz. Wdowa po nim, Katarzyna z Wołłowiczów, wyszła za mąż za Piotra Wiesiołowskiego. Syn Wiesiołowskiego, również Piotr, na miejscu dawnego dworu zbudował zamek, ufundował kościół, założył szkołę parafialną. Ostatni z rodu Krzysztof Wiesiołowski zmarł bezpotomnie a jego majętności — w tym i Białystok — stały się własnością króla. W 1659 r., za zasługi wojenne otrzymał starostwo tykocińskie, wraz z wchodzącym w jego skład Białymstokiem, hetman polny Stefan Czarniecki, który podarował je swojej córce Katarzynie Aleksandrze, żonie Jana Klemensa Branickiego. Ich syn, Stefan Mikołaj Branicki, zaangażował architekta Tylma-na z Gameren, który przebudował znajdujący się tutaj gotycki zamek na barokowy pałacyk. Od 1668 r. Białystok nazywany był miastem, posiadał księgi radzieckie*, na czele władz stał burmistrz. Prawa miejskie otrzymał jednak dopiero w 1749 r., kiedy to stanowił miasto prywatne ostatniego z Branickich, Jana Kazimierza hetmana wielkiego koronnego, który na cześć dziada zmienił drugie imię na Klemens. Rozbudował on pałac na wielko-pańską rezydencję, przebudował miasto, przekształcił szkolnictwo powołując do życia Wojskową Szkołę Inżynierii i Budownictwa. Po śmierci hetmana Białystok stanowił własność jego żony Izabeli z Poniatowskich, po III rozbiorze Polski należał do Prus, później po 1807 r. do carskiej Rosji.
W okresie międzywojennym miasto stanowiło ośrodek walki o wyzwolenie społeczne prowadzonej pod kierownictwem KPZB i Hromady. W latach 1939—41 w Białymstoku przeprowadzono podstawowe reformy społeczne, zorganizowano Wyższą Szkołę Pedagogiczną. W okresie okupacji hitlerowskiej do obozu zagłady w Treblince wywieziono i tam wymordowano całą żydowską ludność. Na miejscach straceń Bacieczki, Nowosiółki, Grabówka, Pietrasze oraz na terenie więzienia hitlerowcy rozstrzelali wielu mieszkańców. W mieście znajdowały się różne organizacje ruchu oporu, działały komitety antyfaszystowskie radziecki, polski, żydowski — na terenie getta oraz komendy: obszaru i okręgu AK. W czasie likwidacji getta 16—20 VIII 1943 r. wybuchło w getcie powstanie. Liczne były akcje dywersyjne organizowane przez ruch oporu np. na lotnisko, Arbeitsamt, restaurację „Szklany Dach”, w parowozowni . Białystok został wyzwolony 27 VII 1944 r. przez wojska 2 Frontu Białoruskiego 3 armia . Wycofujące się wojska hitlerowskie zniszczyły w ok. 80% centrum miasta, a także nieomal wszystkie fabryki.Odbudowany ze zniszczeń Białystok pozostał jednak w dalszym ciągu miastem przemysłowym; istnieją zakłady przemysłu włókienniczego, metalowego, maszynowego, elektronicznego, drzewnego, szklarskiego. Starą zabudowę, w większości drewnianą, wypierają nowe osiedla mieszkaniowe: Piasta, Tysiąclecia, Bema, Przyjaźń, Bia-łostoczek, Centrum I i Centrum II, Przydworcowe I i Przydworcowe II.
Białystok jest dużym węzłem komunikacyjnym. Krzyżuje się tutaj 5 linii kolejowych, w tym jedna o znaczeniu międzynarodowym Lenłngrad-Berlin, oraz drogi kołowe: E-12, 190, 192-9, 12.
Najbardziej cennym zabytkiem Białegostoku jest zespół Pałacu Branlckłch zajmowany obecnie przez Akademię Medyczną. Jest to jeden z najpiękniejszych zespołów pałacowo-parkowych w naszym kraju. Przebudowany z dawnego zamku gotyckiego przez Tylmana z Ga-meren w stylu barokowym, ze skrzydłami bocznymi i dwoma dziedzińcami, stanowił piękną rezydencję magnacką. W rozbudowie i upiększaniu pałacu brali udział znani architekci: Tomasz Belotti, Antoni Fontana, Jakub Fontana, Dominik Merlini, J. Z. Deybel, Jan Henryk Klemm. Otoczenie pałacu zdobiły również rzeźby; m.in. Herkulesy wykonane przez Jana Redlera, rzeźbiarza warszawskiego, oraz park francuski i angielski jak też pawilony i fontanny. Park francuski założono według planów wykonanych niegdyś przez inż. Lenotre’a, który był twórcą ogrodów królewskich w Wersalu, system wodny parku opracował Tirregaille.
Pałac został zbudowany na potrzeby Stefana Mikołaja Branickiego, wojewody podlaskiego, w latach 1691— —97, następnie przebudowany i przekształcony w wiel-kopańską rezydencję w latach 1711—1740. Należał wówczas do Jana Klemensa Kazimierza Branickiego, hetmana wielkiego koronnego i kasztelana krakowskiego. Spadkobiercy Jana Klemensa Branickiego — Jan, Feliks i Marianna Potoccy jeszcze za życia Izabeli Branickiej sprzedali dwukrotnie pałac: w dn. 1 IV 1802 r. królowi pruskiemu Fryderykowi Wilhelmowi, wraz z miastem i majętnościami, za 217.970 talarów, natomiast po zajęciu Białegostoku przez wojska rosyjskie w dn. 15 VII 1807 r., co nastąpiło na mocy traktatu tylżyckiego, sprzedali pałac carowi rosyjskiemu. W 1841 r. w pałacu umieszczono Instytut Panien Szlachcianek, który istniał do 1914 r. W 1920 r. w pałacu miał swoją siedzibę Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski. W okresie międzywojennym był tutaj urząd wojewódzki, później prywatne mieszkanie wojewody. W okresie okupacji hitlerowcy umieścili w pałacu władze „Bezirk Białystok”. Spalony w 1944 r. pałac, odbudowano w latach 1946—49.
W pobliżu pałacu Branłcklch znajduje się pałacyk go-ścinny ul. Kilińskiego 6 , barokowy z ryzalitami i mansardowym dachem z lukarnami, nazywany nieraz niesłusznie „domkiem koniuszego”. Zbudowany w 1771 r. wg proj. J. Sękowskiego, spalony w 1944 r., odbudowany w 1952 r. arch. S. Bukowski . Początkowo stanowił siedzibę Muzeum Ruchu Rewolucyjnego, obecnie znajduje się w nim Instytut Architektury Politechniki Białostockiej.
Zabytkowy jest dawny układ przestrzenny miasta ze zbliżonym do trójkąta rynkiem i odchodzącymi z niego ulicami, przy czym niektóre z nich były drogami prowadzącymi do zamku.
Ratusz — na środku Rynku Kościuszki, barokowy, na rzucie prostokąta, z wieżą wys. 32 m , czterema alkierzami i mansardowym dachem z lukarnami. Zbudowany wg proj. arch. J. H. Klemma w latach 1745—51. Znalazło w nim pomieszczenie około 46 kramów. W 1940 roku rozebrany, restytuowany w latach 1954—58, służący obecnie jako siedziba Muzeum Okręgowego.
Barokowa kamieniczka u wylotu ul. Sienkiewicza na Rynek Kościuszki z ładnym portalem, zbudowana w 1771 r., mieszcząca obecnie restaurację „Astoria”.
„Cekhaus hetmański”, a właściwie remiza strażacka Rynek Kościuszki 4 przypominająca barokowy dworek z 2 poł. XVIII w., zrekonstruowany po zniszczeniu w czasie wojny. Obecnie Wojewódzkie Archiwum Państwowe.
Dawny szpital Rynek Kościuszki 2 , barokowy z 2 połowy XVIII w., ze współczesnym herbem miasta w tympanonie. Obecnie w budynku tym mieści się kino „Ton” i Zarząd Wojewódzki TWP.
Klasztor Sióstr Miłosierdzia Rynek Kościuszki 5 wzniesiony w stylu klasycyzującego baroku w 1769 r., obecnie Dom Dziecka.
Barokowy kościół połączony z neogotyckim kościołem prokatedralnym, znajduje się również przy Rynku Kościuszki. Kościół ten, trzeci z kolei na tym samym miejscu zbudowany, ufundował Piotr Wiesiołowski. Wzniesiono go w latach 1617—1621 jako kościół parafialny, od 1797 r. podniesiono go do rangi kościoła farne-go. Zbudowany na rzucie prostokąta, jednoprzestrzenny z 2-kondygnacyjną wieżą i dwuspadowym dachem. Ołtarz z obrazem Wniebowzięcia NMP malowanym przez Mirysa. Pomnik J. K. Branickiego, sarkofag z sercami Stefana Mikołaja Branickiego i jego żony Katarzyny oraz gobelin poświęcony pamięci Izabeli Branickiej. Z opisanym kościołem łączy się drugi, neogotycki, zbudowany w latach 1900—1905 wg projektu arch. Józefa Piusa Dziekońskiego. Kościół ten stanowić miał przybudówkę kościoła farnego, gdyż rząd carski po upadku powstania styczniowego nie pozwalał na budowę nowych kościołów, udało się jedynie uzyskać zezwolenie na powiększenie już istniejącego. W efekcie wzniesiono kościół dziesięciokrotnie większy, który od 1945 r. spełnia rolę prokatedry. Zbudowano go na planie krzyża łacińskiego, jest trójnawowy, bazylikowy, sklepienia ma krzyżowo-żebrowe. Mury kościoła wykonano z czerwonej cegły, na pokrycie dachu użyto czerwonej dachówki. Od strony fasady posiada dwie wieże o wysokości 72,5 m, oraz trzy ozdobne portale. Wewnątrz piękny ołtarz główny wykonany przez W. Bogaczyka w 1915 r. oraz stalle wykonane również przez tego artystę. W nawie poprzecznej zwraca uwagę piękny ołtarz gotycki wykonany wg projektu Dziekońskiego przez Szpetkowskie-go z masy mozaikowej.