Wieś nad rzeką Wełną, 0,5 km na zachód od szosy Poznań— —Piła, 6 km na południowy zachód od Rogoźna. Znana od XIV wieku, w XVII wieku była niewielkim ośrodkiem sukiennictwa. Bardzo cennym obiektem jest drewniany kościół zbudowany w 1727 r. Obok kościoła w Tarnowie Pałuckim i Brokęcinie jest to najcenniejszy za­bytek budownictwa drewnianego w woj. pilskim. Kościół, zbudowany na planie krzyża łacińskiego, otaczają niższe tzw. soboty — kryte obejścia wzdłuż nawy oraz pod wieżą. Proste, jednolite wyposażenie wnętrza pochodzi z okresu budowy świątyni. Polichromię w typie iluzjonistycznym na drewnianych ścianach i stropie wykonał Adam Swach z Poznania, autor licznych polichromii kościelnych w Wiel­kopolsce i kraju. Na północ od kościoła wznosi się późno-barokowy pałac zbudowany w II poł. XVIII wieku, póź­niej silnie przebudowany. W sąsiedztwie także późnoba-rokowa oficyna z II poł. XVIII wieku, zniekształcona prze­budowami. Na zachód od wsi, na skraju pól, stoi baro­kowa kolumna, zapewne dawny znak graniczny. Do nie­dawna druga identyczna kolumna znajdowała się nie­opodal pierwszej. Wg legendy były to kolumny pamiąt­kowe po niefortunnym pojedynku, w wyniku którego po­legli obaj pojedynkujący się. Obok drewnianego kościoła, drugą dużą atrakcją Wełny jest odcinek rzeki Wełny długości 3,5 km ciągnący się w dół rzeki do osady Młyn Jaracz stanowiący rezerwat przyrody „Wełna”. Rzeka Wełna na odcinku od Rogoźna do Obornik w woj. poznańskim posiada znaczny spadek, bystry nurt, tak, że nie zamarza nawet w ostre zimy. Organizowane są tu zimowe spływy kajakowe. Rezerwat „Wełna” chroni rzad­ką florę i faunę charakterystyczną dla rzek górskich m. in. krasnorosty, glony nie spotykane gdzie indziej na Niżu. Opodal pałacu, przy kościele oraz nad Wełną rosną potęż­ne dęby — pomniki przyrody najgrubszy o obwodzie 710 cm . W ostatnich latach na terenie wsi pobudowano szereg no­wych, ładnych domów mieszkalnych. Lasy przylegające do Wełny stanowią wschodni kraj Puszczy Noteckiej. Z Wełny przez Jaracz Młyn do Obornik wiedzie szlak pie­szy nieznakowany . PKS — przystanek przy szosie Poznań—Piła, m. in. linie do Obornik, Piły, Poznania, Rogoźna. WYSOKA-Miasto na Wysoczyźnie Krajeńskiej, w pagórkowatej, bez­leśnej okolicy, w sąsiedztwie wzniesienia — Wysokiej Góry 156 m n.p.m. . Szosa lokalna Szamocin—Krajenka. Bocznica linii kolei wąskotorowej Białośliwie—Łobżenica 1800 mieszkańców. Pozbawione przemysłu miasto stano­wi zaplecze usługowe i handlowe dla rolnictwa. Nazwa wywodzi się od Góry Wysokiej. Pierwsza wzmianka o Wysokiej pochodzi z 1260 r. Osada była centrum znacz­nego terytorium stanowiącego własność Mikołaja Łodzi. W XVI wieku Wysoka została miastem. 2 stycznia 1919 r. władzę w mieście objęli powstańcy wielkopolscy. Utwo­rzono polską Radę Ludową i Straż Obywatelską. Wyso­ka stała się jedną z najbardziej na północ wysuniętych placówek powstańczych. Jednak dwa dni później Niemcy z Piły opanowali miasto. Kontrataki Polaków z Wyrzy-160 ska nie powiodły się i Wysoka wróciła pod panowanie polskie dopiero w styczniu 1920 r. Centrum stanowi sto­sunkowo duży rynek wraz z sąsiednimi ulicami oparty na planie trójkąta z pierzejami zabudowanymi domami po części z końca XIX wieku. We wschodniej części wznosi się barokowy kościół zbudowany w latach 1700—29 jako klasztorny dla augustianów. Pierwotna świątynia istniała tu już zapewne w XIII wieku. Jest to niewielka, trójna-wowa budowla, nakryta sklepieniem beczkowym. Wypo­sażenie wnętrza w większości jednolite: barokowe. Uwa­gę zwraca ładny, bogato ukształtowany łuk tęczowy. Nie­opodal kościoła na rozwidleniu ulic, pomnik ku czci żoł­nierzy Armii Radzieckiej.WAPNO-Osiedle przemysłowe na Wysoczyźnie Gnieźnieńskiej, przy linii kolejowej Gniezno—Nakło. Siedziba Urzędu Gminy. Wieś znana od XIII wieku. W 1828 r. zaczęto tu na więk­szą skalę wydobywać gips znajdujący się tuż przy po­wierzchni ziemi. Eksploatacja soli kamiennej, z której do niedawna słynęło Wapno rozpoczęła się w 1917 r. Znacz­ny rozwój kopalni nastąpił po 1945 r. W 1976 r. wydobyto w Wapnie ponad 500 tys. ton soli kamiennej z kilku po­ziomów z głębokości 340—530 m. W 1977 r. kopalnia prze­stała istnieć, zalana przez wody podziemne. 2 km na południowy wschód od Wapna położona jest wieś Srebrna Góra, dawna wieś szlachecka wymieniana w XIV wieku, a w XV—XVI w. miasto należące do Górków. Bar­dzo cennym zabytkiem jest klasycystyczny zespół dworski z końca XVIII wieku. Składa się on z dworu, oficyny, spichlerza i arkadowej bramy położonej na skraju parku. W latach 1967—73 zespół został gruntownie odnowiony. Mieści obecnie ośrodek szkoleniowy. Park o założeniu krajobrazowym posiadający szereg starych drzew, ozdo­biony jest stawem. 6 km na południowy zachód od Wapna, za wsią Smuszewo istnieją pozostałości dużego grodu powstałego w począt­kach epoki żelaza, ok. V wieku p.n.e. Gród zamieszkiwała prasłowiańska ludność kultury łużyckiej. Grodzisko two­rzy dziś owalne, wklęsłe w środku wzniesienie, o średnicy 185 m. Dominuje ono nad okolicznymi łąkami i jeziorami. W przeszłości, gdy poziom wód Jez. Czeszewskiego był wyższy, gród znajdował się na wyspie. W czasie badań prowadzonych od 1956 r. odsłonięto na grodzisku frag­menty drewnianych domów, wałów obronnych, ulic oraz duże ilości fragmentów ceramiki, kości, wyrobów ze szkła, żelaza, brązu, kamienia, drewna, złota i bursztynu. Roz­planowanie osady w Smuszewie było bardzo podobne do położonej w sąsiedztwie sławnej osady w Biskupinie.