Na terenie Sądecczyzny występuje 49 chronionych gatunków roślin. Niektóre z nich, jak cis pospolity, brzoza ojcowska, jarząb brekinia, klokoczka południowa i wawrzynek wilczełyko, zostały omówione na poprzednich stronach książeczki, o wielu jednak nawet nie wspomniano. Wydaje się więc, iż celowe będzie podanie ich nazw, co ustrzeże Cię, miły Czytelniku, przed zrywaniem roślin lub chwytaniem i zabijaniem zwierząt. Czyny te są w Polsce zabronione i surowo karane. Do bardziej okazałych roślin należy kosodrzewina, która podlega ochronie na stanowiskach naturalnych. W Sądecczyźnie znane jest jedno stanowisko tego gatunku, na Pustej Wielkiej. Chociaż nie mamy pewności, czy jest ono naturalne, nie należy niszczyć rosnącej tam kosówki. Drugą z okazałych, a przy tym pnących roślin jest bluszcz pospolity, występujący niekiedy masowo w lasach gradowych. Ochronie podlegają okazy kwitnące, które w siedliskach naturalnych Sądecczyzny „spotyka się jedynie na Białowodzkiej Górze i w okolicy Czchowa, gdzie panują korzystne warunki termiczne. Pnącza sięgają wysoko w korony drzew i szczególnie dobrze widoczne są w okresie zimowym. Kwiaty bluszczu skupiają się w baldachokształtne kwiatostany, poniżej których wyrastają jajowate, zaostrzone liście, różne od pięcioklapowych liści z pędów płonnych. Interesującą cechą tego gatunku jest pora zakwitania przypadająca na wrzesień i październik, wskutek czego owoce dojrzewają w zimie. Bluszcz- należy do roślin dekoracyjnych, jest więc często sadzony w parkach, gdzie znajdując niekiedy korzystne warunki zaczyna kwitnąć. Kwitnące i owocujące okazy bluszczu pochodzącego ze sztucznej uprawy możemy oglądać w Krynicy wzdłuż deptaku. Niektóre z gatunków chronionych to rośliny pospolite, jednakże ze względu na piękny wygląd, a niekiedy także zapach – masowo niszczone przez „miłośników przyrody”. Do takich gatunków należy śnieżyczka przebiśnieg, jedna z najwcześniej zakwitających naszych roślin. Stosunkowo częste są także niektóre gatunki storczyków, których w Sądecczyźnie występuje aż 23. W olszynach najczęściej spotykamy listerę jajowatą, odznaczającą się niepozornym zielonym lub żółtozielonym okwiatem oraz dwoma dużymi, jajowatymi liśćmi. W lasach bukowych rośnie bezzieleniowy gnieźnik leśny, wskutek czego asymilaty konieczne do życia pobiera ze strzępek grzyba, z którym współżyje. Inny bezzieleniowy storczyk, bardzo rzadko znajdowany w cienistych lasach Beskidu Sądeckiego, to storzan bezlistny. Na łąkach i polanach całej Sądecczyzny rosną: storczyki samiczy, bzowy i plamisty, gołka długoostrogowa i kruszczyk szerokolistny. Drugi gatunek tego ostatniego rodzaju – kruszczyk błotny wybiera siedliska bardziej podmokłe i niżej położone. Z łąk koło Kąclowej podawany był storczyk drobnokwiatowy, a także kręczynka jesienna, znana ponadto z Królowej, Trzetrzewiny i Świdnika. Na łąkach oraz w lasach spotykamy podkolan biały, o białych, dużych, pięknie pachnących kwiatach. Jego najbliższy krewniak, podkolan zielonawy, nie ma zapachu i przeważnie rośnie tylko w lasach. Z siedliskami zaroślowymi związany jest niezmiernie rzadki storczyk blady oraz nieco częściej spotykany storczyk męski. W paśmie Jaworza i w Beskidzie Sądeckim na łąkach w wyższych położeniach szczególnie malowniczo wyglądają bladofioletoworóżowe kuliste kwiatostany storczycy kulistej oraz zbite, wałeczkowate, białawe lub żółtobiaławe kwiatostany gołka białawego. Obok nich rośnie niezbyt efektowna ozorka zielona. W słonecznych zaroślach i widnych lasach koło Tęgoborzy, Zbyszyc i Kurowa bardzo rzadko można spotkać się z buławikiem wielkokwiatowym o dużych – jak nazwa wskazuje – białożółtawych kwiatach. Równie rzadko, choć w całej Sądecczyźnie, występuje na podobnych siedliskach buławik mieczolistny, o białych kwiatach i wąskich, lancetowatych liściach. Z pasma Radziejowej podano wyblin jedno listny, żłobik koralowy oraz charakterystyczną dla kwaśnych siedlisk listerę sercowatą. Wcale licznie reprezentowana jest w Sądecczyźnie rodzina goryczkowatych. Z wyjątkiem nie podlegającej ochronie goryczki trojeściowej, której zakwitnięcie oznacza początek jesieni, wszystkie pozostałe tutaj rosnące gatunki pozostają pod ścisłą ochroną, mimo iż niektóre, np. goryczka wczesna lub goryczka austriacka, są roślinami stosunkowo częstymi. Znacznie rzadsze są jednak inne gatunki, np. goryczka krzyżowa, pojawiająca się koło Zbyszyc i Marcinkowic, goryczka orzęsiona, spotykana w widnych zaroślach lub miejscach skalistych, i goryczka wąskolistna, znana tylko z wilgotnych łąk Pasma Kanińskiego. W Sądecczyźnie występuje pięć gatunków widłaków, reprezentujących bardzo stary, historyczny element rośliny. Najpospolitszymi są widłak goździsty, zwany także widłakiem babimórem, który najchętniej rośnie w miejscach suchych i słonecznych, oraz widłak wroniec, częsty po lasach. Zaledwie z kilku stanowisk znane są widłak jałowcowaty i widłak spłaszczony. Największą rzadkością jest jednak widłak alpejski, o którym już była mowa, a któremu grozi zagłada, ponieważ usiłuje się zalesić halę, na której rośnie. Spośród paproci do gatunków chronionych na Ziemi Sądeckiej należą pióropusznik strusi i języcznik zwyczajny. Pióropusznik strusi rośnie tylko w dolinie Czerczy, gdzie ze względu na postępującą zabudowę grozi mu zagłada. Interesująca to paproć, posiada bowiem dwa rodzaje liści. Liście płonne tworzą wąski i głęboki lejek, wewnątrz którego wyrastają znacznie krótsze i sztywne liście zarodnionośne. Języcznik zwyczajny jest jedynym w naszej florze gatunkiem paproci o liściach nie pociętych, przypominających wyglądem język. W granicach Sądecczyzny jest to roślina rzadka, chociaż tuż poza jej obszarem – na szczycie Chełmu oraz w pobliskich Pieninach – ma stosunkowo duże stanowiska. Rodzinę jaskrowatych reprezentują: piękny pełnik europejski, który występuje w nielicznych miejscach w Paśmie Kanińskim oraz w dolinach Białej Dunajcowej i Roztoki Wielkiej, dwa gatunki tojadów o fioletowoniebieskich hełmiastych kwiatach tojad dzióbaty i mołdawski, rosnące w lasach okolic Krynicy, a także orlik pospolity z oryginalnymi kwiatami, z których każdy ma pięć ostróg. Naszą listę chronionych roślin zamykają dwa gatunki. Jednym z nich jest wspominany już wcześniej dziewięćsił bezło-dygowy, który swą krasę zawdzięcza dużemu, średnicy 7-15 cm koszyczkowi, wyrastającemu z krótkiej łodygi, ulistnionej długimi, głęboko wcinanymi kolczystymi liśćmi. Koszyczki te mają ciekawą właściwość biologiczną, mianowicie otwierają się tylko w dni słoneczne ok. godz. 7 rano, a zamykają o godz. 19, pozostając zamknięte także w dni pochmurne i słotne. Niestety, jest to roślina w okrutny sposób tępiona, każdy bowiem uczestnik kolonii i wycieczki uważa za punkt honoru przywiezienie jej do domu i zawieszenie na ścianie. Piękną rośliną jest także lilia złotogłów, którą można spotkać na terenie całej Sądecczyzny. Łodygi tej byliny dochodzą niekiedy do 150 cm wysokości i zakończone są kwiatostanem złożonym ze zwisających, dużych, brunatnopurpurowoczerwonych kwiatów. Spośród listków każdego okwiatu, zagiętych ku górze, wystaje sześć dużych czerwonych pręcików otaczających słupek z długą szyjką. Całość stanowi piękny motyw dekoracyjny, często wykorzystywany w sztuce góralskiej. Zwierząt podlegających ochronie prawnej jest na Ziemi Sądeckiej wiele. Wśród ssaków drapieżnych spotykanych na Sądecczyźnie do gatunków chronionych należą: niedźwiedź, żbik, gronostaj, łasica i kuna domowa. Ponadto ochronie podlegają: popielica, orzesznica, wszystkie gatunki nietoperzy i ryjówek oraz kret i jeż. Większość ptaków zaliczana jest do gatunków chronionych, dlatego łatwiej zapamiętać te, które nie są chronione, a mianowicie: gawron, sroka, wrona i wróbel. Ochrona gadów obejmuje wszystkie gatunki z wyjątkiem żmii, natomiast spośród płazów ochronie podlegają: traszki, ropuchy, rzekotka, kumaki nizinny i górski i salamandra. Nie objęto jedynie ochroną żab, które odławiane są na eksport. Chronione są wszystkie gatunki trzmieli z uwagi na rolę, jaką te owady pełnią w zapylaniu roślin owadopylnych występujących w naturalnych biocenozach’ i uprawach, a także biegacze- drapieżne chrząszcze, które polując na szkodniki skutecznie zapobiegają ich masowemu rozmnażaniu. Dwa inne gatunki chrząszczy chronione są ze względu na swą wielką rzadkość. Są to jelonek rogacz, znany obecnie w Polsce z 45 stanowisk, i o wiele rzadsza nadobnica alpejska, która występuje na 20 zaledwie stanowiskach. Ochronie podlegają także okazałe gatunki motyli: niepylak mnemozyna, paź żeglarz i zmierzchnica trupia główka. Dwa pierwsze gatunki występują na Sądecczyźnie jeszcze w kilku miejscach, lecz ich zasięg kurczy się z roku na rok, trzeci natomiast pojawia się tylko przelotnie.