Na terenie Sądecczyzny występuje 49 chronionych gatunków roślin. Niektóre z nich, jak cis pospolity, brzoza ojcowska, jarząb brekinia, klokoczka południowa i wawrzynek wilczełyko, zostały omówione na poprzednich stronach książeczki, o wielu jednak na­wet nie wspomniano. Wydaje się więc, iż celowe będzie podanie ich nazw, co ustrzeże Cię, miły Czytelniku, przed zrywaniem roślin lub chwytaniem i zabijaniem zwierząt. Czyny te są w Polsce zabro­nione i surowo karane. Do bardziej okazałych roślin należy kosodrzewina, któ­ra podlega ochronie na stanowiskach naturalnych. W Sądecczyźnie znane jest jedno stanowisko tego gatunku, na Pustej Wielkiej. Cho­ciaż nie mamy pewności, czy jest ono naturalne, nie należy niszczyć rosnącej tam kosówki. Drugą z okazałych, a przy tym pnących roślin jest bluszcz pospolity, występujący niekiedy masowo w lasach gradowych. Ochronie podlegają okazy kwitnące, które w siedliskach naturalnych Sądecczyzny „spotyka się jedynie na Biało­wodzkiej Górze i w okolicy Czchowa, gdzie panują korzystne wa­runki termiczne. Pnącza sięgają wysoko w korony drzew i szcze­gólnie dobrze widoczne są w okresie zimowym. Kwiaty bluszczu skupiają się w baldachokształtne kwiatostany, poniżej których wy­rastają jajowate, zaostrzone liście, różne od pięcioklapowych liści z pędów płonnych. Interesującą cechą tego gatunku jest pora zakwi­tania przypadająca na wrzesień i październik, wskutek czego owoce dojrzewają w zimie. Bluszcz- należy do roślin dekoracyjnych, jest więc często sadzony w parkach, gdzie znajdując niekiedy korzystne warunki zaczyna kwitnąć. Kwitnące i owocujące okazy bluszczu po­chodzącego ze sztucznej uprawy możemy oglądać w Krynicy wzdłuż deptaku. Niektóre z gatunków chronionych to rośliny pospolite, jednakże ze względu na piękny wygląd, a niekiedy także zapach – masowo niszczone przez „miłośników przyrody”. Do takich gatunków na­leży śnieżyczka przebiśnieg, jedna z najwcześniej za­kwitających naszych roślin. Stosunkowo częste są także niektóre gatunki storczyków, których w Sądecczyźnie występuje aż 23. W olszynach najczęściej spotykamy listerę jajowatą, odznaczającą się niepozornym zielonym lub żółtozielonym okwiatem oraz dwoma dużymi, jajowatymi liśćmi. W lasach bukowych rośnie bezzieleniowy gnieźnik leśny, wskutek czego asymilaty konieczne do życia pobiera ze strzępek grzyba, z którym współżyje. Inny bezzieleniowy storczyk, bardzo rzadko znajdowany w cienistych lasach Beskidu Sądeckiego, to storzan bezlistny. Na łąkach i polanach całej Sądecczyzny rosną: storczyki samiczy, bzowy i plamisty, gołka długoostrogowa i kruszczyk szerokolistny. Drugi gatunek tego ostatniego rodzaju – kruszczyk błotny wybiera siedliska bardziej podmokłe i niżej położone. Z łąk koło Kąclowej podawany był storczyk drobnokwiatowy, a także kręczynka jesienna, znana ponadto z Królowej, Trzetrzewiny i Świdnika. Na łąkach oraz w lasach spotykamy podkolan biały, o białych, dużych, pięknie pachnących kwiatach. Jego najbliższy krewniak, podkolan zielonawy, nie ma zapachu i przeważnie rośnie tylko w lasach. Z sie­dliskami zaroślowymi związany jest niezmiernie rzadki storczyk blady oraz nieco częściej spotykany storczyk męski. W paśmie Jaworza i w Beskidzie Sądeckim na łąkach w wyższych położeniach szczególnie malowniczo wyglądają bladofioletoworóżowe kuliste kwiatostany storczycy kulistej oraz zbite, wałeczkowate, białawe lub żółtobiaławe kwiatostany gołka białawego. Obok nich rośnie niezbyt efektowna ozorka zielona. W słonecznych zaroślach i wid­nych lasach koło Tęgoborzy, Zbyszyc i Kurowa bardzo rzadko można spotkać się z buławikiem wielkokwiatowym o dużych – jak nazwa wskazuje – białożółtawych kwiatach. Równie rzadko, choć w całej Sądecczyźnie, występuje na podobnych siedliskach buławik mieczolistny, o białych kwiatach i wąskich, lancetowatych liściach. Z pasma Radziejowej podano wyblin jedno listny, żłobik koralowy oraz cha­rakterystyczną dla kwaśnych siedlisk listerę sercowatą. Wcale licznie reprezentowana jest w Sądecczyźnie rodzina goryczkowatych. Z wyjątkiem nie podlegającej ochronie go­ryczki trojeściowej, której zakwitnięcie oznacza początek jesieni, wszystkie pozostałe tutaj rosnące gatunki pozostają pod ścisłą ochro­ną, mimo iż niektóre, np. goryczka wczesna lub goryczka austriacka, są roślinami stosunkowo częstymi. Znacznie rzadsze są jednak inne gatunki, np. goryczka krzyżowa, pojawiająca się koło Zbyszyc i Mar­cinkowic, goryczka orzęsiona, spotykana w widnych zaroślach lub miejscach skalistych, i goryczka wąskolistna, znana tylko z wilgotnych łąk Pasma Kanińskiego. W Sądecczyźnie występuje pięć gatunków widłaków, re­prezentujących bardzo stary, historyczny element rośliny. Naj­pospolitszymi są widłak goździsty, zwany także widłakiem babimórem, który najchętniej rośnie w miejscach suchych i słonecznych, oraz widłak wroniec, częsty po lasach. Zaledwie z kilku stanowisk znane są widłak jałowcowaty i widłak spłaszczony. Największą rzadkością jest jednak widłak alpejski, o którym już była mowa, a któremu grozi zagłada, ponieważ usiłuje się zalesić halę, na której rośnie. Spośród paproci do gatunków chronionych na Ziemi Sądec­kiej należą pióropusznik strusi i języcznik zwyczajny. Pióropusznik strusi rośnie tylko w dolinie Czerczy, gdzie ze względu na postę­pującą zabudowę grozi mu zagłada. Interesująca to paproć, posiada bowiem dwa rodzaje liści. Liście płonne tworzą wąski i głęboki lejek, wewnątrz którego wyrastają znacznie krótsze i sztywne liście zarodnionośne. Języcznik zwyczajny jest jedynym w naszej florze ga­tunkiem paproci o liściach nie pociętych, przypominających wyglą­dem język. W granicach Sądecczyzny jest to roślina rzadka, chociaż tuż poza jej obszarem – na szczycie Chełmu oraz w pobliskich Pie­ninach – ma stosunkowo duże stanowiska. Rodzinę jaskrowatych reprezentują: piękny pełnik euro­pejski, który występuje w nielicznych miejscach w Paśmie Kanińskim oraz w dolinach Białej Dunajcowej i Roztoki Wielkiej, dwa gatunki tojadów o fioletowoniebieskich hełmiastych kwiatach ­tojad dzióbaty i mołdawski, rosnące w lasach okolic Krynicy, a także orlik pospolity z oryginalnymi kwiatami, z których każdy ma pięć ostróg. Naszą listę chronionych roślin zamykają dwa gatunki. Jednym z nich jest wspominany już wcześniej dziewięćsił bezło-dygowy, który swą krasę zawdzięcza dużemu, średnicy 7-15 cm koszyczkowi, wyrastającemu z krótkiej łodygi, ulistnionej długimi, głęboko wcinanymi kolczystymi liśćmi. Koszyczki te mają ciekawą właściwość biologiczną, mianowicie otwierają się tylko w dni sło­neczne ok. godz. 7 rano, a zamykają o godz. 19, pozostając zamknięte także w dni pochmurne i słotne. Niestety, jest to roślina w okrutny sposób tępiona, każdy bowiem uczestnik kolonii i wycieczki uwa­ża za punkt honoru przywiezienie jej do domu i zawieszenie na ścia­nie. Piękną rośliną jest także lilia złotogłów, którą można spotkać na terenie całej Sądecczyzny. Łodygi tej byliny dochodzą niekiedy do 150 cm wysokości i zakończone są kwiatostanem złożo­nym ze zwisających, dużych, brunatnopurpurowoczerwonych kwia­tów. Spośród listków każdego okwiatu, zagiętych ku górze, wystaje sześć dużych czerwonych pręcików otaczających słupek z długą szyjką. Całość stanowi piękny motyw dekoracyjny, często wyko­rzystywany w sztuce góralskiej. Zwierząt podlegających ochronie prawnej jest na Ziemi Sądec­kiej wiele. Wśród ssaków drapieżnych spotykanych na Sądec­czyźnie do gatunków chronionych należą: niedźwiedź, żbik, gro­nostaj, łasica i kuna domowa. Ponadto ochronie podlegają: popielica, orzesznica, wszystkie gatunki nietoperzy i ryjówek oraz kret i jeż. Większość ptaków zaliczana jest do gatunków chronionych, dlatego łatwiej zapamiętać te, które nie są chronione, a mianowicie: gawron, sroka, wrona i wróbel. Ochrona gadów obejmuje wszystkie gatunki z wyjątkiem żmii, natomiast spośród płazów ochronie podlegają: traszki, ropuchy, rzekotka, kumaki nizinny i górski i salamandra. Nie objęto jedynie ochroną żab, które odławiane są na eksport. Chronione są wszystkie gatunki trzmieli z uwagi na rolę, jaką te owady pełnią w zapylaniu roślin owadopylnych występują­cych w naturalnych biocenozach’ i uprawach, a także biegacze- drapieżne chrząszcze, które polując na szkodniki skutecznie zapo­biegają ich masowemu rozmnażaniu. Dwa inne gatunki chrząszczy chronione są ze względu na swą wielką rzadkość. Są to jelonek ro­gacz, znany obecnie w Polsce z 45 stanowisk, i o wiele rzadsza na­dobnica alpejska, która występuje na 20 zaledwie stanowiskach. Ochronie podlegają także okazałe gatunki motyli: niepylak mnemozyna, paź żeglarz i zmierzchnica trupia główka. Dwa pier­wsze gatunki występują na Sądecczyźnie jeszcze w kilku miejscach, lecz ich zasięg kurczy się z roku na rok, trzeci natomiast pojawia się tylko przelotnie.