Miasto wojewódzkie, liczące ponad 210.000 mieszkań­ców, zajmuje 89 km1. Jest największym miastem regio­nu pn.-wsch. Leży na nizinie Podlasko-Mazowieckiej, nad rzeką Białą, na wys. około 150 m n.p.m.
Posiada sporo atrakcji turystycznych. Wprawdzie za­bytkowych budowli pozostało tutaj niewiele, lecz są one za to bardzo interesujące i pozwalają na zapoznanie z ciekawą przeszłością miasta rezydencjonalnego, jakim był niegdyś Białystok.
Dzieje miast? wg znanej legendy, związane z wielkim ks. litewskim Giedyminem, rozpoczynają się od XIV w., gdy powstała tutaj osada lub litewski gród obronny. Z następnego wieku pochodzą udokumentowane wzmian­ki o „Bielszczanym Stoku” nadanym nie znanemu nam bliżej Maciejowi z Tykocina.
Od połowy XVI w. włość białostocka została nadana Jakubowi Rączce Tabutowiczowi, po jego śmierci prze­szła na potomków, z których ostatnim był Mikołaj Ba-kałarzewicz. Wdowa po nim, Katarzyna z Wołłowiczów, wyszła za mąż za Piotra Wiesiołowskiego. Syn Wiesio­łowskiego, również Piotr, na miejscu dawnego dworu zbudował zamek, ufundował kościół, założył szkołę pa­rafialną. Ostatni z rodu Krzysztof Wiesiołowski zmarł bezpotomnie a jego majętności — w tym i Białystok — stały się własnością króla. W 1659 r., za zasługi wojen­ne otrzymał starostwo tykocińskie, wraz z wchodzącym w jego skład Białymstokiem, hetman polny Stefan Czar­niecki, który podarował je swojej córce Katarzynie Ale­ksandrze, żonie Jana Klemensa Branickiego. Ich syn, Stefan Mikołaj Branicki, zaangażował architekta Tylma-na z Gameren, który przebudował znajdujący się tutaj gotycki zamek na barokowy pałacyk. Od 1668 r. Biały­stok nazywany był miastem, posiadał księgi radzieckie*, na czele władz stał burmistrz. Prawa miejskie otrzymał jednak dopiero w 1749 r., kiedy to stanowił miasto pry­watne ostatniego z Branickich, Jana Kazimierza hetmana wielkiego koronnego, który na cześć dziada zmienił dru­gie imię na Klemens. Rozbudował on pałac na wielko-pańską rezydencję, przebudował miasto, przekształcił szkolnictwo powołując do życia Wojskową Szkołę Inży­nierii i Budownictwa. Po śmierci hetmana Białystok stanowił własność jego żony Izabeli z Poniatowskich, po III rozbiorze Polski należał do Prus, później po 1807 r. do carskiej Rosji.
W okresie międzywojennym miasto stanowiło ośrodek walki o wyzwolenie społeczne prowadzonej pod kierow­nictwem KPZB i Hromady. W latach 1939—41 w Bia­łymstoku przeprowadzono podstawowe reformy społecz­ne, zorganizowano Wyższą Szkołę Pedagogiczną. W okre­sie okupacji hitlerowskiej do obozu zagłady w Treblin­ce wywieziono i tam wymordowano całą żydowską lud­ność. Na miejscach straceń Bacieczki, Nowosiółki, Gra­bówka, Pietrasze oraz na terenie więzienia hitlerowcy rozstrzelali wielu mieszkańców. W mieście znajdowały się różne organizacje ruchu oporu, działały komitety an­tyfaszystowskie radziecki, polski, żydowski — na tere­nie getta oraz komendy: obszaru i okręgu AK. W czasie likwidacji getta 16—20 VIII 1943 r. wybuchło w getcie powstanie. Liczne były akcje dywersyjne organizowane przez ruch oporu np. na lotnisko, Arbeitsamt, restaurację „Szklany Dach”, w parowozowni . Białystok został wy­zwolony 27 VII 1944 r. przez wojska 2 Frontu Białoru­skiego 3 armia . Wycofujące się wojska hitlerowskie zniszczyły w ok. 80% centrum miasta, a także nieomal wszystkie fabryki.Odbudowany ze zniszczeń Białystok pozostał jednak w dalszym ciągu miastem przemysłowym; istnieją zakłady przemysłu włókienniczego, metalowego, maszynowego, elektronicznego, drzewnego, szklarskiego. Starą zabudo­wę, w większości drewnianą, wypierają nowe osiedla mieszkaniowe: Piasta, Tysiąclecia, Bema, Przyjaźń, Bia-łostoczek, Centrum I i Centrum II, Przydworcowe I i Przydworcowe II.
Białystok jest dużym węzłem komunikacyjnym. Krzy­żuje się tutaj 5 linii kolejowych, w tym jedna o zna­czeniu międzynarodowym Lenłngrad-Berlin, oraz drogi kołowe: E-12, 190, 192-9, 12.
Najbardziej cennym zabytkiem Białegostoku jest ze­spół Pałacu Branlckłch zajmowany obecnie przez Aka­demię Medyczną. Jest to jeden z najpiękniejszych zespo­łów pałacowo-parkowych w naszym kraju. Przebudowa­ny z dawnego zamku gotyckiego przez Tylmana z Ga-meren w stylu barokowym, ze skrzydłami bocznymi i dwoma dziedzińcami, stanowił piękną rezydencję ma­gnacką. W rozbudowie i upiększaniu pałacu brali udział znani architekci: Tomasz Belotti, Antoni Fontana, Jakub Fontana, Dominik Merlini, J. Z. Deybel, Jan Henryk Klemm. Otoczenie pałacu zdobiły również rzeźby; m.in. Herkulesy wykonane przez Jana Redlera, rzeźbiarza war­szawskiego, oraz park francuski i angielski jak też pa­wilony i fontanny. Park francuski założono według pla­nów wykonanych niegdyś przez inż. Lenotre’a, który był twórcą ogrodów królewskich w Wersalu, system wodny parku opracował Tirregaille.
Pałac został zbudowany na potrzeby Stefana Mikoła­ja Branickiego, wojewody podlaskiego, w latach 1691— —97, następnie przebudowany i przekształcony w wiel-kopańską rezydencję w latach 1711—1740. Należał wó­wczas do Jana Klemensa Kazimierza Branickiego, het­mana wielkiego koronnego i kasztelana krakowskiego. Spadkobiercy Jana Klemensa Branickiego — Jan, Feliks i Marianna Potoccy jeszcze za życia Izabeli Branickiej sprzedali dwukrotnie pałac: w dn. 1 IV 1802 r. królo­wi pruskiemu Fryderykowi Wilhelmowi, wraz z mia­stem i majętnościami, za 217.970 talarów, natomiast po zajęciu Białegostoku przez wojska rosyjskie w dn. 15 VII 1807 r., co nastąpiło na mocy traktatu tylżyckiego, sprzedali pałac carowi rosyjskiemu. W 1841 r. w pałacu umieszczono Instytut Panien Szlachcianek, który istniał do 1914 r. W 1920 r. w pałacu miał swoją siedzibę Tym­czasowy Komitet Rewolucyjny Polski. W okresie mię­dzywojennym był tutaj urząd wojewódzki, później pry­watne mieszkanie wojewody. W okresie okupacji hitle­rowcy umieścili w pałacu władze „Bezirk Białystok”. Spalony w 1944 r. pałac, odbudowano w latach 1946—49.
W pobliżu pałacu Branłcklch znajduje się pałacyk go-ścinny ul. Kilińskiego 6 , barokowy z ryzalitami i man­sardowym dachem z lukarnami, nazywany nieraz nie­słusznie „domkiem koniuszego”. Zbudowany w 1771 r. wg proj. J. Sękowskiego, spalony w 1944 r., odbudowa­ny w 1952 r. arch. S. Bukowski . Początkowo stanowił siedzibę Muzeum Ruchu Rewolucyjnego, obecnie znaj­duje się w nim Instytut Architektury Politechniki Bia­łostockiej.
Zabytkowy jest dawny układ przestrzenny miasta ze zbliżonym do trójkąta rynkiem i odchodzącymi z niego ulicami, przy czym niektóre z nich były drogami pro­wadzącymi do zamku.
Ratusz — na środku Rynku Kościuszki, barokowy, na rzucie prostokąta, z wieżą wys. 32 m , czterema alkie­rzami i mansardowym dachem z lukarnami. Zbudowa­ny wg proj. arch. J. H. Klemma w latach 1745—51. Znalazło w nim pomieszczenie około 46 kramów. W 1940 roku rozebrany, restytuowany w latach 1954—58, słu­żący obecnie jako siedziba Muzeum Okręgowego.
Barokowa kamieniczka u wylotu ul. Sienkiewicza na Rynek Kościuszki z ładnym portalem, zbudowana w 1771 r., mieszcząca obecnie restaurację „Astoria”.
„Cekhaus hetmański”, a właściwie remiza strażacka Rynek Kościuszki 4 przypominająca barokowy dworek z 2 poł. XVIII w., zrekonstruowany po zniszczeniu w czasie wojny. Obecnie Wojewódzkie Archiwum Państwo­we.
Dawny szpital Rynek Kościuszki 2 , barokowy z 2 po­łowy XVIII w., ze współczesnym herbem miasta w tympanonie. Obecnie w budynku tym mieści się kino „Ton” i Zarząd Wojewódzki TWP.
Klasztor Sióstr Miłosierdzia Rynek Kościuszki 5 wzniesiony w stylu klasycyzującego baroku w 1769 r., obecnie Dom Dziecka.
Barokowy kościół połączony z neogotyckim kościołem prokatedralnym, znajduje się również przy Rynku Ko­ściuszki. Kościół ten, trzeci z kolei na tym samym miejscu zbudowany, ufundował Piotr Wiesiołowski. Wzniesiono go w latach 1617—1621 jako kościół parafial­ny, od 1797 r. podniesiono go do rangi kościoła farne-go. Zbudowany na rzucie prostokąta, jednoprzestrzenny z 2-kondygnacyjną wieżą i dwuspadowym dachem. Ołtarz z obrazem Wniebowzięcia NMP malowanym przez Mirysa. Pomnik J. K. Branickiego, sarkofag z sercami Stefana Mikołaja Branickiego i jego żony Katarzyny oraz gobelin poświęcony pamięci Izabeli Branickiej. Z opisanym kościołem łączy się drugi, neogotycki, zbu­dowany w latach 1900—1905 wg projektu arch. Józefa Piusa Dziekońskiego. Kościół ten stanowić miał przy­budówkę kościoła farnego, gdyż rząd carski po upadku powstania styczniowego nie pozwalał na budowę nowych kościołów, udało się jedynie uzyskać zezwolenie na po­większenie już istniejącego. W efekcie wzniesiono ko­ściół dziesięciokrotnie większy, który od 1945 r. spełnia rolę prokatedry. Zbudowano go na planie krzyża łaciń­skiego, jest trójnawowy, bazylikowy, sklepienia ma krzyżowo-żebrowe. Mury kościoła wykonano z czerwo­nej cegły, na pokrycie dachu użyto czerwonej dachówki. Od strony fasady posiada dwie wieże o wysokości 72,5 m, oraz trzy ozdobne portale. Wewnątrz piękny ołtarz główny wykonany przez W. Bogaczyka w 1915 r. oraz stalle wykonane również przez tego artystę. W nawie poprzecznej zwraca uwagę piękny ołtarz gotycki wy­konany wg projektu Dziekońskiego przez Szpetkowskie-go z masy mozaikowej.